سنگ‌نبشته، سنگ‌نوشته یا کتیبه به تخته‌سنگ، کاشی‌کاری یا سطح دیگری گفته می‌شود که معمولاً واقعه‌ای تاریخی بر روی آن کنده‌کاری یا نوشته شده باشد. معمولاً کتیبه به نوشته‌ای اطلاق می‌شود که بر روی سنگ، در حاشیهٔ سردر ساختمان‌ها، یا گوشه‌های پارچه‌های خاص نظیر پرده، سفره، و بیرق یا بر صفحه‌های کتاب نگارش می‌یابد.

نقش‌برجسته حجمی است از یک سو بسته و محدود که در آن اشیاء کم‌وبیش به صورت برآمده از سطح نمایش داده شوند. روی هم‌رفته نقش‌برجسته حالتی میان مجسمه‌سازی و نقاشی دارد، که معمولاً بدون رنگ‌پردازی ساخته می‌شوند.

سنگ‌نگاره نگاره‌ای نمادین است که بر روی سنگ تراشیده شده و بر روی سطح بیرونی آن نمایش‌پذیر است.

تاریخچه کتیبه ها

کتیبه‌های یافت شده در مصر و بین‌النهرین و مواردی مانند آن به هزاره چهارم پیش از میلاد برمی‌گردد. این کتیبه‌ها بیشتر فرمان شاهان و فرمانروایان و توصیف وقایع و تاریخ جنگ‌ها بوده‌اند.

تاریخچه نقش برجسته ها

نقش برجسته اغلب بر روی سنگ ها، دیوارهای صخره ای و دیوارهای بزرگ اجرا شده است و از روش های متداول برای دیوارنگاری است. با توجه به دشواری های اجرای نقوش برجسته بر صخره های طبیعی، همچنان آثار حجمی نقش برجسته زیادی از گذشته به یادگار مانده است که نمایان گر اراده انسانی است.

در مصر باستان دیوار مقابر را با نقش های دیواری زیباسازی کرده و برای جلوه بیشتر بر روی دیوار مقابر نقوش برجسته انجام می داده اند. از آن دوران آثار بسیاری اکتشاف شده که اغلب مربوط به تمدن اژه و در جزیره مینوس به دست آمده است.

بابلی ها نقاشی را برای زینت دیوارها و مجسمه ها استفاده می کردند و هرگز برجسته سازی را به صورت مستقل به کار نبرده اند. نقش برجسته های به جای مانده از دوران هخامنشی به نوعی تاریخ مصور ایران زمین است.

تاریخچه سنگ نگاره ها

سنگ نگاره ها يا هنرهاي صخره اي، کهن ترين آثار تاريخي و هنري بجای مانده از بشر هستند. به تعبيري بستر به وجود آمدن حروف رمزي، خط، تبادل پيام، زبان، تاريخ، اسطوره ها، هنر و فرهنگ از سنگ نگاره هاست و آنها از بهترين ابزارهاي رمزگشايي ما قبل تاريخ هستند.

قسمت اعظم سنگ نگاره هاي محيط هاي باز در برابر عوامل طبيعي مثل سرما، گرما، باد، باران و يخ زدگي از بين رفته اند و مي روند.

کتیبه در کتاب‌آرایی

در هنر کتاب‌آرایی، کتیبه شکل مستطیل‌گونه‌ای است که گاهی در دو سوی آن نیم‌دایره‌ها و ربع دوایر کوچک کشیده باشند. مذهّبان کتیبه را بر سر سوره‌های قرآن و سرفصل‌های کتاب‌ها، و جلدسازان در چهار طرف حواشی جلد نزدیک به لبه‌ها رسم کرده و می‌کنند.

این‌گونه کتیبه‌ها گاهی مستطیلی، مذهب و مرصع است و گاهی مستطیلی، که دو سوی آن یا اطراف همه اضلاع آن به‌صورت مدور و نیم‌دایره طراحی شده‌اند. نوع اخیر را کتیبه قلمدانی می‌گویند. کتیبه‌های بسیار ظریف و باریک مذهب مرصع آغاز سرفصل‌ها را کتیبه بازوبندی می‌نامند.

در نسخه‌آرایی، عموماً کتیبه را در قسمت پایین سرلوح ترسیم می‌کنند، به‌صورتی که قسمت‌های پایین سرلوح با بخش فوقانی کتیبه به‌یکدیگر متصل می‌شود. شکل مرکب از کتیبه و سرلوح را اصطلاحاً سرلوح کتیبه‌دار می‌نامند. در متن این‌گونه کتیبه‌ها با انواع خطوط متداول به‌صورت عناوین و سرفصل‌ها می‌نویسند و در تحریر آنها از رنگ‌های طلایی، شنگرف، سفیدآب، و غیره استفاده می‌کنند. هر کدام از این کتیبه‌ها با تلفیق هنرهای دیگر از جمله تذهیب، تشعیر، ترصیع، سرلوح، خوشنویسی، و جز آن تزیین می‌شود.

کتیبه‌نگاری در اسلام

در جهان اسلام کتیبه‌نگاری در بناهای یادبود، مقبره‌ها، مساجد، مدارس علمیه، بقعه‌ها، عمارات باشکوه، ستون‌ها و جاهای مناسب دیگر به‌کار می‌رفته‌است و به این ترتیب در این مکان‌ها آثار ارزشمندی از هنر خوشنویسی و کتیبه‌نگاری به اشکال عمودی یا افقی خلق شده و به یادگار مانده‌است.

انواع مختلف خطوط شامل کوفی، نسخ، ثلث، طغرا، ریحان، محقق، نستعلیق و جز آن در کتیبه‌نگاری‌های اسلامی از صدر اسلام تاکنون مورد استفاده قرار گرفته‌اند. مضمون کتیبه‌ها در بناهای ایران شامل آیات قرآن، احادیث، شعر، ماده تاریخ، تاریخ بناها یا نام بنیان‌گذارانشان و مواردی جز آن است.

در بناهای مهم، پل‌ها، سدها، و غیره، کتیبه‌ها و سنگ‌های یادبود حک و به هنگام افتتاح، از آنها پرده‌برداری می‌شود. بدین‌ترتیب سنت کهن کتیبه‌نگاری با رویکردی تازه به قوت خود باقی است.

آشنایی با کتیبه ها و نقش برجسته ها