چهلستون اصفهان

• 1396/07/28
• 0 کامنت
• 4184 تعداد بازدید

باغ و عمارت چهلستون، یکی از مکا ن های دیدنی و تاریخی استان اصفهان و نمونه ای از یک باغ سلطنتی بوده که در دوران صفویه احداث شده است. این باغ، با بیش از سیصد متر طول و تقریبا به همین اندازه عرض، با چنارهای سربرافراشته و خیابانهای مشجر، همراه با فواره های بیشمار استخر آن، منظره ای بی نظیر را به وجود آورده است.

عمارت یا کاخ چهلستون، کوشکی واقع در میان باغ است. تالار مرکزی کاخ، که اختصاص به میهمانان خارجی و شخصیت‌های کشورهای دیگر داشت حاوی نقاشی‌هایی است که وقایع تاریخی دوران‌های مختلف را بیان می‌کنند. این سالن با شکوه که بر گنبدی منقوش استوار است با لچکی‌های رنگارنگ و طرح‌های طلایی و شفاف، از شاهکارهای هنری آن عصر محسوب می‌شوند.

از این بنا علاوه بر کاخ چهلستون، با نام های باغ چهلستون یا باغ موزه چهلستون نیز یاد می شود.

دولتخانه صفوی

بعد از اینکه اصفهان به عنوان پایتخت حکومت صفوی انتخاب شد، شاه عباس به بزرگان معماری آن زمان دستور داد در منطقه ای از اصفهان، مقر پادشاهی منحصر به فردی را احداث کنند. دولتخانه صفوی، در حدفاصل ضلع غربی میدان نقش‌جهان تا خیابان چهارباغ قرار داشته و از باغ ها، تالارها و کاخ های متعددی تشکیل شده بود. میدان نقش جهان، توحید خانه، رکیب خانه، تالار اشرف، تالار تیموری، چهلستون، حمام خسروآغا، هشت بهشت، مدرسه مادرشاه، کاروانسرای عباسی، بازار بلند و چهارباغ، بخشی از آن است.

به نوشته جابری انصاری، در پشت چهلستون عمارتی است به نام تیموری و این ساختمان قبل از ترکمانیه در سلطنت تیموریان، در قسمتی از باغ نقش جهان ساخته شده بود و چون برای باغ نقش جهان نقشه های دیگر در نظر گرفتند، این ساختمان، بنیانی جداگانه پیدا کرد.

سمت شرق چهلستون، باغ کاج بود و گوشه آخر، برجی هشت پخ دارای چند طبقه که در زمان قاجاریه، متعینین خاصی را در آن زندانی می کردند.

مشرق و شمال چهلستون تا میدان شاه، عمارت و باغچه های دولتی بود که صفویان در باغ نقش جهان ساخته بودند. در شمال باغ، باغ و کاخ فراشخانه بود که در سال ۱۳۱۴ ه.ق توسط ظل السلطان تخریب شد. جنوب غربی باغ نیز باغ هشت بهشت و کوشه غربی باغ خرگاه و کجاوه خانه بود.

تاریخچه ساخت چهلستون

باغ چهلستون ظاهرا بخشی از باغ بزرگ نقش‌جهان بوده که در زمان شاه عباس اول برای ساخت یک عمارت کلاه فرنگی تفکیک می‌شود.

تا سال ۱۳۲۷ هجری شمسی، هنوز تاريخ ساخته شدن بنای چهلستون مشخص نبود. در اين سال، در تالار اين کاخ، دو کتيبه از زير گچ خارج شد که در کتيبه کوتاهتر به ساخته شدن کاخ در پنجمين سال به تخت نشستن «شاه عباس دوم» و در کتيبه طولانی تر به تعميرات دوره «شاه سلطان حسين» اشاره شده است. با توجه به بررسي­های به عمل آمده، می توان گفت که بنای باغ چهلستون از دوره شاه عباس اول صفوی آغاز گرديد که در وسط باغ، ساختمانی با اتاقهايی کوچک در اطراف آن ساخته شد.

با شروع سلطنت شاه‌عباس دوم، عمارت مزبور توسعه داده شد و تالار آیینه، تالار ۱۸ ستون، دو اتاق بزرگ شمالی و جنوبی تالار آینه، حوض بزرگ مقابل تالار، ایوان های طرفین سالن پادشاهی و آینه کاری و کاشی کاری دیوارها و سقف ها افزوده شد.

این عمارت در اواخر دوره صفویه، در زمان سلطنت شاه سلطان حسین، دچار حریق شد و پادشاه که این حادثه را تقدیر الهی می دانست، گذاشت تا در آتش بسوزد و سپس دستور به تعمیر و بازسازی اش داد.

لطف اله هنرفر، در گنجینه آثار تاریخی اصفهان با استناد به نقل قولی از قصص الخاقانی، اشاره می کند که پس از بنای کاخ چهلستون، باغ اطراف آن نیز به این نام مشهور شد و پیش از آن، باغ جهان نما نام داشت و کاخ جهان نما در منتهی الیه ضلع غربی آن و در شمال خیابان چهارباغ بوده است.

وجه تسمیه چهلستون

ایوان کاخ چهلستون، مرکب از دوبخش است؛ یک بخش که بر ۱۸ ستون چوبی و بلند استوار است و یک بخش که کمی مرتفع تر است سر در ورودی تالار را تشکیل می دهد که بر ۲ ستون استوار است و سراسر آن مزین به آیینه کاری است.

انعکاس ستونهای بیست‌گانه تالار کاخ چهلستون در حوض مقابل کاخ، مفهوم چهلستون را بیان می‌کند. علاوه بر آن، عدد چهل در ایران قدیم کثرت و تعدد را می‌رساند و وجه تسمیه عمارت مزبور به چهلستون می‌تواند به علت تعدد زیاد ستون های این کاخ نیز باشد.

کاربری بنای چهلستون

این عمارت برای پذیرایی رسمی میهمانان و سفرای خارجی احداث گردیده و شرح این‌گونه جشن‌ها و ملاقات‌ها در سفرنامه‌های جهانگردانی که در آن زمان از اصفهان بازدید کرده‌اند آمده است.

معماری و ویژگی های چهلستون

اصل تقارن در ساخت تمامی اجزای ساختمان از جمله در تزیینات چوبی، نقاشی، گچ بری و آینه کاری رعایت شده و معماری آن ترکیبی از معماری ایرانی، چینی و فرنگی است.

باغ چهلستون سه در ورودی داشته که در قديمی آن، رو به شرق قرار گرفته است. در هنگام ورود به باغ از سر در اصلی آن، پس از طی مسافتی نه چندان زياد، به استخر بزرگ جلوی عمارت و آنگاه به خود بنا خواهيم رسيد. این باغ دارای شيب بسيار كمی بوده كه به جاری شدن آب در جوی ها كمك نموده و به گونه‌ای بنا گرديده كه امكان دسترسی به آن، از ساير باغ‌ها فراهم بوده است.

اولین بخشی که در کاخ چهلستون خودنمایی می کند ایوانی است که دارای دو بخش است.

بخش اول بر ۱۸ ستون استوار است که در وسط آن حوض مرمری کوچکی قرار گرفته و ۴ ستون از ۱۸ ستونی که اطراف این حوض است دارای پایه ای با حجاری ۴ شیرسنگی است. در گذشته از دهان این چهار شیر آب فوران می کرد و در حوض وسط ایوان جاری می شد. سقف چوبی این بخش دارای آینه کاری‌ و نقاشی‌هایی در قالب گره‌چینی و نقوش هندسی متنوعی است.

بخش دوم کمی مرتفع تر بوده و سر در ورودی تالار آینه را تشکیل می دهند. دو ستون دیگر ایوان در این قسمت قرار دارند. تمامی دیوارها در این بخش دارای آینه کاری هستند. بالای این ایوان کتیبه معروف شاه عباس قرار دارد که در آن به سال ساخت بنا اشاره شده است. 

هر یک از ستونهای عظیم تالار ۲۰ ستون و تالار آینه از تنه یک درخت چنار است و روی آن قشر نازکی از تخته رنگ شده وجود دارد که سابقا با آیینه و شیشه‌های رنگین پوشیده شده بود.

در پشت ورودی تالار آیینه بخش کوچکتر و بالاتری وجود دارد که به آن شاه نشین می‌گویند.

از سمت ایوان کاخ چهلستون، سه در به سمت تالار اصلی وجود دارد. تالار اصلی ۲۲ متر طول، ۱۱ متر عرض و ۱۲ متر ارتفاع داشته و دارای سه گنبد زر اندود شده مجلل است. درها مزین به هنر خاتم کاری و منبت کاری هستند و در دیوارها از سنگ مرمر دارای نقوش و گچ بری‌های زیبا استفاده شده است.

محل خلوت و خواب شاه در بالای عمارت چهلستون بوده که به آن بالا خانه می‌گویند. در معماری و ساخت بام کاخ چهلستون از کاهگل استفاده شده و فضای داخلی آن دیواره‌هایی دو جداره دارد.

استخر مقابل عمارت، دارای طول ۱۱۰ متر و عرض ۱۶ متر می باشد. تندیس‌های چهارگانه در گوشه‌های استخر باغ، آناهیتا ایزدبانوی آب‌ها هستند.

آثاری به جا مانده از «قصر آئينه خانه» که در واقع دو قطعه سنگ حجاری شده به شکل سر چهار شير هستند در دو باغچه ورودی باغ نگهداری می شوند. 

تابلوهای نقاشی موجود در چهلستون

نقاشی هایی که در ضلع غربی تالار به ترتیب از راست به چپ قرار گرفته اند:

- شاه عباس یکم در پذیرایی از ولی محمدخان فرمانروای ترکستان: این تابلو عالی ترین نقش و تصویر از شاه عباس اول و همراهان و ملازمان وی را نشان می دهد.

- شاه اسماعیل یکم با قشون عثمانی در جنگ چالدران: تابلوی روبروی در ورودی که نمایشگر جنگ شاه اسماعیل اول صفوی با سلطان سلیم خان، پادشاه عثمانی در دشت چالدران است. شاه اسماعیل سوار بر اسب سفید با تاج قزلباش نمایش داده شده و با شمشیر می جنگد. این نبرد با شکست ایرانی ها در مقابل عثمانی ها پایان می پذیرد.

- شاه تهماسب یکم در پذیرایی از همایون پادشاه هندوستان: این تابلو بسیار سالم مانده است. شاه ایران در این تابلو لباسی قرمز رنگ بر تن دارد و کلاه قزلباش او، وی را از دیگر افراد لشکر جدا می سازد. در سمت چپ تابلو، مقام ها و لشکریان هندی دیده می شوند که هدایایی را برای شاه ایران همراه آورده اند.

نقاشی های ضلع شرقی تالار از راست به چپ:

- شاه اسماعیل یکم در جنگ با شیبک خان ازبک (نبرد مرو):  شاه اسماعیل اول، در طاهر آباد مرو به جنگ با ازبک ها رفت. در این تابلو شاه اسماعیل با لباس زرد و سوار بر اسبی سفید دیده می شود و پادشاه ازبک (شیبک خان) نیز لباسی بنفش به تن دارد و بر اسبی قهوه ای سوار است. همچنین در این تابلو فرار سپاه ازبک و به اسارت گرفته شدن ازبکان نیز مشاهده می شود. 

- نادرشاه افشار با قشون هند در جنگ کرنال: در چهارمین سال شاهنشاهی نادر، جنگی میان سپاهیان ایران و هند، در کرنال، نزدیک دهلی پایتخت هندوستان اتفاق افتاد و به فتح قوای ایران و تسخیر شهر دهلی انجامید. در این تابلو نادرشاه افشار سوار بر اسب با تبرزینی که در دست دارد و ناصرالدین محمدشاه گورکانی پادشاه هند سوار بر فیل نمایش داده شده است.

- شاه عباس دوم در پذیرایی از ندر محمد خان امیر ترکستان در سلسله اشترخانیان: ندر محمد خان به دلیل شورش پسرش بر وی، به دربار صفوی پناه آورد.

سالن جنوبی کاخ چهلستون را "چهارشنبه سوری" می‌نامند، اتاقی که روی یکی از دیوارهایش نقاشی نفیس و تاریخی شبیه به برگزاری آئین چهارشنبه سوری کشیده شده و به همین دلیل به آن اتاق در عمارت چهل‌ستون اصفهان "چهارشنبه سوری" می‌گویند.

دخترکاني که در این تابلو هستند و ساز ميزنند و يا ميرقصند هفت نفر هستند. محل آتش در محل غروب خورشيد قرار دارد که نشان دهنده اين است که با غروب خورشيد اين مراسم آغاز ميشده. سرخی آتش نيز به زردی گراييده که به معنی اين است که آتش اندوه و ناراحتی را از اين جمع به خودش گرفته است.

دخترک سوم از سمت راست در این تابلو با شالی زرد رنگ ديده مي شود که اشاره به رسم شال اندازی است که شال خود را پايين مياوردند تا مردمان بر روی آن آجيل چهارشنبه سوری بدهند. ظروفی شبيه بشقاب که در دستها دیده می شود اشاره به سنت قاشق زنی و دريافت پول و شيرينی از يکديگر است.

(البته اتاقی که تابلوی چهار شنبه سوری در آن نقاشی شده چند وقتیه غیر قابل بازدید می باشد.)

علاوه بر این تابلوها، نقاشی های دیگری نیز در قسمت های دیگر کاخ وجود دارد. همچنین بیرون عمارت نیز چندین نقاشی (به سبک اروپایی) دیده می شود.

ساختار آب رسانی باغ چهلستون

تامین آب آشامیدنی فضاهای مسکونی، بنا بر اشارات تاریخی، از آب چاه ها صورت می گرفت و آب مورد نیاز نهرها، حوض ها، باغچه ها و ... با بهره گیری از سـاختار مادی ها تامین می شد (مادی به جوی‌ها و نهرهایی گفته می‌شود که جهت تقسیم مقداری از آب زاینده رود در شهر اصفهان، در زمان صفویان، توسط شیخ بهایی احداث گردید).

با در کنار هم قرار دادن اسناد تاريخی و شواهد موجود می توان دریافت که آب مورد نیاز این مجموعه از سه منبع تامین می شده است. تأمین آب باغ از سه منبع مختلف نیز دقت بالای ساختار مدیریت آب را در این دوره نشان می­‌دهد، که برگرفته از طومار تقسیم آب شیخ بهایی است.

منبع اول نهر «فدن» یا «فدین» است که از ضلع شمال غربی باغ وارد شده، در امتداد شمال باغ ادامه می‌یابد و از ضلع شمال شرقی خارج می‌­شود. بر اساس شواهد موجود، آب این مادی تنها برای آبیاری درختان و فضای سبز باغ مورد استفاده بوده است.

منبع دوم «جوی­‌شاه» یا «جوب­‌شاه» که مختص مجموعه سلطنتی است و بر اساس طومار، باغ چهل‌ستون ۸ سهم از ۲۲۴ سهم آن را دارد.

منبع سوم نیز آبی است که از طریق تنبوشه­‌هایی از کوه صفه و هزارجریب به این منطقه وارد شده و از ضلع جنوبی وارد باغ چهلستون می­‌شده است.

وجود این منابع مختلف آبی (به­‌ویژه دو منبع فدن و جوی­‌شاه)، نقش اصلی را در چگونگی طراحی ساختار باغ ایفا کرده است.

پوشش گیاهی باغ چهلستون

در حال حاضر پوشش گیاهی باغ چهلستون عبارتند از: کاج ایرانی، نارون، افرای سیاه، چنار، عرعر و تعداد معدودی درختان توت، سرو، تبریزی، زالزالک، برگ بو، ابریشم، انجیر، اقاقیا. همچنین در باغچه های طرفین استخر، بوته های رز و در باغچه های اطراف عمارت، گلهای فصلی که شامل: بنفشه، مینا، شب بو و ... است کاشته شده که در گوشه جنوبی باغ در گلخانه پرورش داده می‎شوند.

موزه چهلستون

زمزمه های تبدیل شدن کاخ چهلستون به موزه برای نخستین بار در سال ۱۳۱۶ آغاز شد. در مهر ماه ۱۳۲۷ هجری شمسی با حضور عالیترین مقامات مملکتی و اساتید و هنرمندان و علاقمندان این مرز و بوم، این مکان به موزه تبدیل گردید که اسامی آنها در دفتر یادبود به جا مانده و ثبت و ضبط گردیده است.

در سال ۱۳۴۳ ه.ش به منظور تعمیرات اساسی کاخ چهلستون، اشیاء و اموال فرهنگی، موقتاً به تالار اشرف (واقع در ضلع جنوب شرقی کاخ چهلستون) منتقل گشت و حدوداً پنج سال از این تالار به عنوان (موزه تالار اشرف) استفاده شد.

بعد از پنج سال، کلیه اموال فرهنگی کاخ موزه چهلستون جمع آوری و در انبارهای مختلف نگهداری و محافظت گردید؛ تا زمان انقلاب اسلامی با ادغام دو اداره جهانگردی و فرهنگ و هنر سابق و تشکیل اداره ارشاد اسلامی مجدداً اموال موزه چهلستون به همین مکان منتقل و موزه چهلستون بازگشایی شد.

البته تا زمان تشکیل سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری در سال ۱۳۶۷ هجری شمسی، کاخ هنوز کاربری خود را حفظ کرده و تغییر نام نداده بود و گردشگران با نام کاخ چلستون از آن بازدید می کردند. بعد از سال ۶۷ عنوان کاخ موزه چهلستون به این مجموعه تعلق گرفت و به طور رسمی با این نام در فهرست موزه های ایران ثبت شد.

در این موزه نسخ خطی، نگارگری و ظروف کاربردی و تزئینی متعلق به دوران اسلامی، خصوصا صفویه به نمایش گذارده شده و نمایشگاه های ادواری به مناسبت های مختلف برگزار می‌گردد.

این موزه از لحاظ قدمت بعد از کاخ گلستان دومین موزه ایران می باشد.

مجموعه هایی که در این موزه وجود دارند:

• مجموعه سفال اولین نمونه کاشی ساخت اصفهان
• مجموعه های آبگینه – فرش- نسخ خطی کوفی قرآن
• قدیمی ترین آثار سکه ماقبل تاریخ
• آثار دوران تاریخی و آثار دوران اسلامی
• آثار دوران صفویه: انواع قباله های ازدواج قرن نهم به بعد تا آخر قاجار

چهلستون کجاست

باغ و عمارت چهلستون در خیابان استانداری اصفهان، در استان اصفهان واقع شده است. چهلستون از شرق به خیابان چهارباغ پایین، از جنوب به خیابان سپه و از غرب به میدان نقش جهان راه پیدا می کند.