چشمه آب‌معدنی چشمه‌ای است که املاح معدنی قابل توجهی، به جز کربنات سدیم یا سولفات سدیم، بصورت محلول داشته باشد. چشمه آب گرم یا چشمه گرمابی مکانی است که به صورت مداوم، آب گرم یا داغ از زمین خارج می‌شود. به خاطر درصد بالای مواد حل شده معدنی، آب بعضی از این چشمه‌ها خاصیت درمانی دارند.

برای چشمه آب گرم تعاریف مختلفی ارائه شده است:

• هر نوع چشمه‌ای که توسط انرژی زمین‌گرمایی گرم شود.
• هر چشمه‌ای که دمای آب آن از دمای محیط بالاتر باشد.
• چشمه‌ای که دمای آبش از دمای بدن (۳۷٫۵ درجه) بالاتر باشد.
• چشمه‌ای طبیعی که دمای آن از دمای بدن بیشتر باشد.
• چشمه‌ای طبیعی که دمای آن از ۲۱٫۱ درجه بیشتر باشد.
• بیرون زدن طبیعی آب زیر زمینی با دمای بالا.
• نوعی از چشمه که از آن آب گرم، با دمایی حداقل ۶٫۵ درجه بیشتر از دمای هوای محیط، به سطح زمین می‌آید.
• نوعی از چشمه که از آن آب گرم، با دمایی حداقل ۸٫۳ درجه بیشتر از دمای هوای محیط، به سطح زمین می‌آید.

املاح موجود در چشمه های آب معدنی

املاح موجود در چشمه‌های آب معدنی اغلب خاصیت درمانی دارند. انواع چشمه‌های آب معدنی عبارتند از:

1. چشمه نمکی که حاوی املاح نمکی است.
2. چشمه گوگردی که حاوی محلول هیدروژه سولفوره است.
3. چشمه آب آهن دار که حاوی محلول ترکیبات آهن است.

کاربرد آبهای گرم معدنی در درمان بیماریها

سرچشمه آب های معدنی

آبهای معدنی دارای سه منشاء سطحی، عمقی و مخلوط هستند. آبهای با منشاء سطحی که به آبهای ژئوترمال معروفند، دارای منشاء خارجی هستند و از فرورفتن آب به عمق زمین و گاهی تا اعماق زیاد به وجود می آیند. در حین نفوذ، بسیاری از مواد شیمیایی را در خود حل می کنند و سپس از طریق شکاف های زمین به خارج جریان پیدا می کنند. آبهای ژئوترمال اغلب گرم هستند و حرارتی در حدود 35 تا 40 درجه سانتیگراد دارند و خواص فیزیکو شیمیایی آنها بستگی به زمین هایی دارد که از آن عبور کرده اند.

آبهای با منشاء عمقی معمولاً از اعماق زیاد زمین نشات گرفته اند و حاصل بخار آخرین مرحله ی ماگمای درون زمین هستند. این آبها معمولاً منشاء آتشفشانی دارند و نیروی بیرون ریزنده ی آنها، بخار آب و گازهای پرفشار محلول در آنها است. اغلب آبهای موجود در طبیعت، منشاء خارجی دارند و فقط کمی از آنها دارای منشاء عمقی اند .

اما آبهای معدنی با منشاء مخلوط معمولاً آمیزه ای از انواع سطحی و عمقی هستند. این آبها به هنگام بیرون آمدن با آبهای سطحی در آمیخته می شوند.

آب چشمه های معدنی، غالباً پس از طی مراحلی از لایه های مختلف زمین عبور می کند و از محلی به نام مظهر چشمه به خارج جریان می یابد. منطقه ی خروج آب معمولاً در نقاط پایین دست مانند کف دریاها یا مجاور بستر رودخانه ها است. ولی بعضی چشمه ها نیز در ارتفاعات زیاد دیده شده‌اند. به هرحال وجود کوههای فراوان، چین خوردگی ها و به خصوص شکستگی و گسل ها از عوامل مهم خروج آب چشمه های معدنی هستند. اغلب این آبها در هنگام خروج از خود رسوباتی به جای می گذارند یا در مورد آبهای آهن دار به ایجاد رگه های فلزی منجر می شوند که گاه به رنگهای مختلف در می آید و منظره ی بسیار زیبایی را به وجود می آورد.

وجود گل و لای نیز در اغلب چشمه های معدنی سبب کاربرد درمانی می شود. آبهای معدنی اگر به جای خروج از یک شکاف، از شکافهای متعدد خارج شوند، مظهرهای چندگانه به وجود می آورند. چنانچه در منطقه، عوامل آلاینده وجود داشته باشد منجر به آلودگی آب می شود. بنابراین لازم است ضوابط بهداشتی جهت استفاده از آبهای معدنی کاملاً در نظر گرفته شود.

کار بهره برداری از آبهای معدنی کاپتاژ نامیده می شود که باید با روش صحیح و اصولی انجام شود تا از کاهش آبدهی چشمه جلوگیری شود و کیفیت آب، مانند درجه حرارت و غلظت و گازهای مختلف در آن حفظ شود و از آلوده شدن آن نیز کاملاً جلوگیری به عمل آید. مسئله ی مهم دیگر وجود آبهای رادیواکتیو است که اغلب دارای گاز رادون هستند و باید از اتلاف آن پرهیز شود. زیرا هم گران قیمت هستند و کاربرد درمانی دارند و هم برای گیاهان و دام ها خطرناک هستند.

گاهی لازم است گازهای رادیواکتیو را به نحوی از آب جدا کرد و به صورت اختصاصی مورد استفاده قرار داد. به علاوه آبهای معدنی هنگام خروج نباید با آبهای سطحی مخلوط شوند، زیرا از اثرات درمانی آنها کاسته می شود. در هر حال عمل استخراج و بهره برداری باید با نهایت دقت و با توجه به تجربیات و بررسی های زمین شناسی و تحت ضوابط بهداشتی ویژه انجام شود، بنابر این در این رابطه همکاری متخصصان زمین شناسی، آب شناسی، مهندسان فنی، شیمی دانها و میکروب شناسان کاملاً ضروری است.

آشنایی با چشمه های آبگرم و معدنی