مرقد مطهر حضرت معصومه (س)

مرقد مطهر حضرت فاطمه معصومه (س)، بنایی با شکوه است که در مرکز شهر قم واقع شده و تاریخ بنای آن به قرن سوم هجری قمری باز می گردد.

حضرت فاطمه معصومه (س)، دختر امام موسی کاظم (ع)، در ۲۰۱ق/۸۱۶م، یک سال پس از ورود امام‎ رضا (ع) به مرو، عزم خراسان کرد و چون به ساوه رسید، بیمار شد.

موسی‎بن خزرج اشعری، از اشعریان مقیم قم به ساوه رفت و وی را به قم آورد و در سرای خویش منزل داد و پس از مدتی حضرت معصومه (س) وفات یافت. پیکر فاطمه معصومه (س) را در محلی موسوم به باغ بابلان، به خاک سپردند.

مرقد مطهر حضرت‌ معصومه‌ (س‌) داراى هشت‌ در است‌. چهار تاى آن‌ در صحن‌ نو و دوتاى آن ‌در سمت‌ غربى مرقد واقع‌ شده‌اند و یک‌ در آن‌ به‌ خیابان‌ موزه‌ و‌ در دیگر به‌ ورودى مدرسه فیضیه‌ باز مى‌شود. امروزه کلیه امور آستانه طبق اساسنامه مصوب، با تولیت آستانه است. 

تاریخچه ساخت مرقد مطهر حضرت معصومه (س)

به نوشته شاردن، سیاح فرانسوی عصر صفوی، در کتیبه سردر بنا کلمه «مشتاق درک» جهت ثبت سال بنا درج شده بود که به حساب ابجد ۱۰۶۵ (زمان سلطنت شاه عباس دوم) می‌شود.

در سال ۶۰۵ هجرى، به دستور امیر مظفر احمد بن اسماعیل، بزرگ خاندان آل مظفر، بزرگ ترین استاد کاشى ساز آن زمان، محمد بن ابى طاهر کاشى قمى، کار ساخت و پرداخت کاشى هاى متنوع مرقد را شروع کرد و بعد از هشت سال، در سال ۶۱۳، کاشى هاى آن آماده گردید و کار گذاشته شد. اخیراً در سال ۱۳۷۷ شمسى، مرقد مطهر به شکل جدید، که آمیخته اى از کاشى و سنگ است تجدید بنا شد و همچنین دیواره هاى داخلى با سنگ مرمر سبز آراسته گردید.

- ضریح

نخستین ضریح مرقد، ساخته شاه‎ طهماسب اول است. این ضریح در سال ۹۶۵ هجری، در چهار طرف مرقد، از آجرهای آراسته به کاشی‌های هفت رنگ و کتیبه‌های معرق بنا شد. در اطراف ضریح منافذی باز بود تا هم مرقد دیده شود و هم زائران نذورات خود را داخل ضریح بریزند.

در سال ۱۲۳۰ هجرى قمرى، فتحعلى شاه همان ضریح را نقره پوش کرد که این ضریح به مرور زمان فرسوده شد و در سال ۱۲۸۰، ضریحى که از نقره ضریح سابق و نقره هاى موجود در خزانه ساخته شده بود به جاى آن نصب گردید.

این ضریح، چندین مرتبه تجدید بنا و اصلاح شد و سال هاى متمادى روى مرقد حضرت باقى بود تا این که در سال ۱۳۶۸ هجرى شمسى، به دستور تولیت آن زمان، شکل ضریح را تغییر دادند و ضریحى را با ظرایف و شاهکارهاى هنرى ویژه اى، به جاى آن نصب نمودند که آن ضریح همچنان برفراز تربت نورانى حضرت برقرار است و در اسفند ماه ۱۳۸۰ شمسى، اصلاحات و تعمیرات جدید صورت گرفت.

- گنبد

نخستین گنبدی که پس از سایبان حصیری موسی بن خزرج بر قبر فاطمه معصومه (س) بنا شد، توسط زینب، از زنان علویه ساخته شد. این گنبد قبه ای برجی شکل بود که از مصالح آجر، سنگ و گچ، در اواسط قرن سوم هجری بنا شد.

به مرور زمان و پس از دفن بعضی از بانوان علوی در جوار فاطمه معصومه دو گنبد دیگر در کنار گنبد اول ساخته شد.

این سه گنبد تا سال ۴۴۷ هجری برقرار بودند تا این که در همان سال «میر ابوالفضل عراقی» (وزیر طغرل کبیر) به تشویق شیخ طوسی به جای آن سه گنبد، گنبد مرتفعی، آراسته به نقش‌های رنگ آمیزی و تزیینات آجری و کاشی بدون ایوان و حجره بنا نهاد، که تمام قبور سادات و آن بانوان را فرا می‌گرفت.

در سال ۹۲۵ هجری قمری، همین گنبد به همت «شاه بیگی بیگم» همسر شاه اسماعیل تجدید بنا و سطح خارجی گنبد با کاشی‌های معرق آراسته گردید. ضمناً ایوان رفیع با دو مناره در صحن عتیق ساخته شد.

نهایتاً در سال ۱۲۱۸ هجری، همزمان با سلطنت فتحعلی شاه قاجار گنبد با خشت‌هایی طلایی تزیین شد که تا سال ۱۳۷۹ شمسی باقی‌ ماند.

در سال ۱۳۸۰ به علت تخریب ظاهر گنبد و جهت جلوگیری از وارد شدن صدمات دیگر به ساختمان گنبد توسط تولیت آستانه مقدسه، مسعودی خمینی جهت بازسازی و تعمیرات اساسی گنبد حرم اقدام شد و خشت‌های طلایی سابق جمع‌آوری گردید. پس از بازسازی و تعمیرات اساسی که با هزینه‌ای بالغ بر ۲۵ میلیارد ریال بر روی گنبد صورت گرفت، پرده برداری از گنبد جدید در سال ۱۳۸۴ هجری شمسی به دست محمد تقی بهجت انجام شد.

ویژگیهای مرقد مطهر حضرت معصومه (س)

امروزه حرم مطهر، دارای ضریح، گنبد، رواق ها، ایوان ها ،صحن ها، گلدسته ها و ... بسیار زیبایی است.

-صحن ها

امروزه آستانه حضرت معصومه (س) دارای ۳ صحن است:

• صحن عتیق (قدیم) یا صحن امام هادی (ع): اولین صحنى است که در این بارگاه مبارکه بنا شده، این صحن را چهار ایوان زیبا فرا گرفته است. این صحن و ایوان هاى اطراف آن را شاه بیگى، همسر شاه اسماعیل صفوى، در سال ۹۲۵ هجرى قمرى، بنا نمود.
• صحن جدید (اتابکى) یا صحن امام رضا (ع): این صحن، داراى چهار ایوان شمالى، جنوبى، شرقى و غربى است و  از آثار (میزرا على اصغر خان صدر اعظم) است که از سال ۱۲۹۵ هجرى قمرى تا سال ۱۳۰۳، بناى آن طول کشیده است.
• صحن صاحب الزمان: این صحن با بیوتات متعلق به آن در مساحتی حدود ۸ هزار متر مربع با چهار جهت ورودی، در سال ۱۳۸۱ شروع و در سال ۱۳۸۴ افتتاح گردید.

-رواق ها

حرم مطهر دارای چهار رواق است:

• رواق بالاسر که محوطه بین مسجد بالاسر تا ضریح مطهر است و با آیینه کارى و گچکارى هاى بسیار زیبا آراسته شده است.
• رواق دارالحفاظ که محوطه بین ایوان طلا و ضریح مطهر است.
• رواق آینه (شهید بهشتى) که در بخش زنانه و پایین پاى حضرت (س) واقع است.
• رواق پیشرو که محوطه بین مسجد طباطبایى تا ضریح مطهر است.

-گلدسته ها

• گلدسته های ایوان طلا: در دو طرغ این ایوان در صحن عتیق قرار دارد.
• گلدسته هاى ایوان آینه: برفراز پايه هاى دو طرف ايوان دو مأذنه است كه، از بلندترين بناهاى آستانه مى باشد.
• گلدسته های صحن بزرگ: در صحن بزرگ (نو يا اتابک) روبروی ايوان آيينه قرار دارند.

بناهاى الحاقى به‌ مرقد مطهر حضرت معصومه (س)

در اطراف‌ مرقد مطهر حضرت‌ معصومه‌ (س) بناها و ساختمان‌‌هاى ديگرى وجود دارد، از جمله‌: مسجد بالاسر، مسجد اعظم‌، مسجد طباطبائى و مسجد امام‌ خمينى. در مرقد كتابخانه‌اى است‌ كه‌ به‌ «كتابخانه آستانه‌» معروف‌ است‌. هم‌چنين‌ در حرم‌، موزه‌اى قرار دارد كه ‌ورودى آن‌ از صحن‌ موزه‌ است‌ و هداياى باارزش‌ و گران‌بها كه‌ به مرور زمان‌ به‌ مرقد شريف‌ اهدا شده‌ است‌ در آن‌ نگهدارى مى‌شود.

- مسجد بالاسر

این مسجد از زیباترین رواق های آستانه مقدسه است که در دوران صفویه به عنوان میهمانسرای آستانه شمرده می شد. در زمان قاجاریه ساختمان آن تجدید بنا شد و به صورت مسجدی با دو گنبد، به دستور تقی خان حسام السلطنه ساخته شد.

در سال ۱۳۳۸، آيت الله فيض با اختصاص زمينی در جهت غربی، اين مکان را توسعه داد. بعد از الحاق مسجد اعظم به اين قسمت، ساختمان جديدی به دستور توليت، با خصوصيات فراوان معماری بنا گرديد. در سال ۱۳۴۵ اين بنا تکميل گرديد.  

- مسجد اعظم

اين مسجد به سبک معماری اسلامی بنا گرديده و در سال ۱۳۳۹ هجری شمسی مورد بهره برداری قرار گرفت و دارای ۴ شبستان و ۳ ايوان رفيع و زيبا و گنبد بزرگی می باشد.
علاوه بر اين، يک برج با ساعت زنگی بزرگ در شمال مسجد قرار دارد که از ۴ جهت ديده می شود. در سال ۱۳۷۱ هجری شمسی حايل بين مسجد اعظم و مسجد بالاسر برداشته شد تا محيط يکپارچه شود.  

- مسجد طباطبایی

داراي گنبدی ۵۰ ستونی است که به جای صحن قديم (زنانه) در جنوب روضه مطهره ساخته شده است. در طرف جنوب مسجد محرابی مزين به کاشي کاری معرق به شکل ۵ ضلعی و دارای کتيبه ای منقوش به آيه نور است. قسمت محدود به محراب و اطراف آن، حکم مسجد را دارد.
بانی اين گنبد و مسجد مرحوم حجت الاسلام حاج آقا محمد طباطبايی است. کار ساخت اين مسجد از سال ۱۳۶۰ تا سال ۱۳۷۰ هجری قمری به طول انجاميد.  

طرح توسعه حرم حضرت معصومه (س)

محمدجواد جهانگيرزاده معاون اجرايی آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومه (س) در سال ۱۳۹۴ اعلام نموده است: در حال حاضر كل فضای حرم مطهر شامل فضای مسقف و باز در مجموع ۷ هكتار است و ما در افق سال ۱۴۲۰ بايد ۱۰ هكتار ديگر به فضاهای حرم اضافه كنيم كه اين مساله شامل مكان‌های زيارتی، فرهنگی، خدماتی و پشتيبانی می شود.

پادشاهان مدفون در مرقد مطهر حضرت معصومه (س)

چهار پادشاه از صفویان، دو پادشاه از قاجار، و همچنین تعدادی از شاهزادگان قاجار در این مکان دفن شده‌اند.

مرقد مطهر حضرت معصومه (س) کجاست

مرقد مطهر حضرت‌ معصومه‌ (س) در مرکز شهر قم‌ واقع‌ شده‌ است‌ که‌ این‌ مرقد از طرف‌ شمال‌ به‌ میدان‌ آستانه‌، از شرق‌ به‌ خیابان‌ آیت‌ الله مرعشى نجفى و از جنوب‌ به‌ مسجد اعظم‌ و خیابان‌ موزه ‌و از طرف‌ غرب‌ به‌ مدرسه‌ فیضیه‌ منتهى مى‌شود.