مجموعه قزاقخانه

• 1398/02/30
• 0 کامنت
• 3065 تعداد بازدید

عمارت قزاقخانه، نخستین ساختمان در مجموعه باغ ملی (میدان مشق سابق) می باشد که مربوط به دوره قاجار و دوره پهلوی بوده و بخش عمده ای از آن توسط دانشگاه هنر خریداری شده است.

تاریخچه مجموعه قزاقخانه

عمارت قزاقخانه از دو بخش قاجار و پهلوی تشکیل شده است. دوره قاجاری، چند مرحله تغییر و تحول را شامل شده و آخرین مرحله آن ساختمان قطعی است که در سال ۱۳۱۱ هجری قمری (۱۲۷۱ شمسی) و در سالهای پایانی حکومت ناصرالدین شاه قاجار شکل گرفته است. بخش پهلوی ساختمان، شامل توسعه ساختمان قاجاری در امتدادهای شرقی، غربی و شمالی بنای قدیمی است که در اطراف یک حیاط مرکزی و همساز با آن چیده شده اند. دو ساختمان مجزا از هم نیز در داخل حیاط مرکزی استقرار یافته است.

سالهای نخستین دهه هشتاد خورشیدی، دانشگاه هنر تهران، مجموعه قزاقخانه را از ارتش خرید تا پس از بازسازی از آن به عنوان دانشگاه استفاده کند اما از آن زمان تاکنون تنها یکی از ساختمان های این مجموعه (بخش غربی) را با موفقیت بازسازی کرده است.

میدان مشق

میدان مشق در دوره فتحعلی شاه قاجار بنا نهاده شد و یکی از نخستین و بزرگترین میدان های نظامی تهران بود. پادگان دودمان قاجار در این میدان پا گرفت و قزاق ها در آن تمرین رژه و مشق نظام می کردند. علت انتخاب این ميدان به منظور مشق سربازان، نزديكي به ميدان توپخانه و عمارت ارگ بود. پس از تشكيل بريگاد قزاق نيز به همان دلائل، مقر آنان را به اين محل منتقل كردند و در قسمتی از آن عمارت قزاقخانه را احداث كردند.

قوای قزاق یا تیپ قزاق یا درست تر قوای کازاک نیروی نظامی ویژه‌ای بود که در سال ۱۲۵۸ ه‍.خ (۱۲۹۶ ق) به درخواست ناصرالدین شاه قاجار در پی قراردادی بین ایران و روسیه تزاری تشکیل شد. ناصرالدین‌شاه قاجار که در سفر دوم خود به اروپا ترتیبات و انضباط و قابلیت‌های واحدهای کازاک روس را پسندیده بود در بازگشت تصمیم به ایجاد واحدهایی مشابه در ایران گرفت. به خواهش او گروهی از افسران قزاق به ریاست سرهنگ دومونتویچ به ایران آمدند و دولت ایران عده‌ای از سواران قفقازی‌تبار مهاجر را برای آموزش به آنان سپرد.

استعداد این نیروی نظامی ابتدا در حد بریگاد (تیپ) و سپس دیویزیون (لشکر) بود و زیر فرماندهی افسران روس (نظامیان کازاک) قرار داشت. قوای قزاق برای چندین دهه مهم‌ترین نیروی نظامی ایران به‌شمار می‌رفت و نقش مهمی در تاریخ ایران ایفا کرد.

پس از دوره قاجاريه و با شروع سلسله پهلوی كه توسعه شهری با جايگزينی الگوهای شهرسازی غربی همراه بود نظم محله ای شهر سنتی به هم ريخت و شكلهای جديد فضايی و كالبدی بوجود آمد. در اين سالها برای اولين بار بعد از انقلاب مشروطه دولت قدرت خود را تثبيت می كند و با گسترش نهادهای دولتی و مؤسسات اجتماعی و اقتصادی جديد، زمينه دگرگونی ساختار جامعه دوره فئودال يا پيش سرمايه داری ايران را فراهم می آورد. از طرفی تغيير مقر حكومت از كاخ گلستان به كاخ مرمر عملاً اهميت سابق ارگ را كاهش داد و متعاقب اين تحولات تغييراتی نيز در محوطه ميدان مشق ايجاد شد. رضاخان پادگان ها را به خارج تهران منتقل كرد. از جمله ميدان مشق را خالی كرد و برآن شد كه در آن تأسيسات اداری بنا كند.

سردر باغ ملی بعد از تخریب سر در ناصری، ساخته شد. میدان مشق در سال های نخست سلسله پهلوی اول به باغ ملی تبدیل گردید. با این حال باغ ملی چند سال بیشتر دوام نیاورد و در محوطه آن، ساختمان‌هایی از جمله ساختمان وزارت امور خارجه، کتابخانه ملی و موزه ایران باستان ساخته شد.

با این حال باغ ملی چند سال بیشتر دوام نیاورد و با احداث دو ساختمان شرکت نفت ایران و انگلیس و اداره پست بلدیه در همان سال‌ها، دو پست نگهبانی واقع در قسمت غربی و شرقی سردر تخریب می‌شود و منظره زیبا و منفرد بنای سردر تا حدودی تحت‌تأثیر دو بنای مجاور خود قرار می‌گیرد. همچنی بعدها در محوطه آن، ساختمان‌هایی از جمله ساختمان وزارت امور خارجه ایران، کتابخانه ملی و موزه ایران باستان ساخته شد.

کاربری مجموعه قزاقخانه

عمارت قزاقخانه سه دوره تحول عملکردی و کالبدی را از سر گذرانده است. دوره اول ساختمان قاجاری قزاقخانه به عنوان پادگان نظامی است. دوره دوم افزوده های دوره پهلوی و تبدیل عمارت قزاقخانه به وزارت جنگ را در بر میگیرد و دوره سوم در برگیرنده تملک عمارت نظامی توسط دانشگاه هنر از سال ۱۳۸۰ و تبدیل این مجموعه تاریخی به عملکردی آموزشی و فرهنگی است.

معماری و ویژگیهای مجموعه قزاقخانه

در مورد معمار و سازنده ساختمانهای دوران پهلوی اول مجموعه قزاقخانه، مدركی بدست نيامده است، اما در مورد ساختمانهای مركزی، با توجه به شواهد، كريم طاهرزاده بهزاد تبريزی، به عنوان معمار اين ساختمانها معرفی می شود و مهمترين علت آن، شباهت زياد پلان ساختمانهای مركزی مجموعه قزاقخانه، به بنای امور اداری راه آهن تهران است كه دارای حجمی نعلی شكل بوده و توسط بهزاد ساخته شده است.

عمارت قاجاری قزاقخانه ساختمانی نئو کلاسیک و تجدد گرا و تلفیقی از شیوه معماری ایرانی و اروپایی است. این ساختمان را باید قدیمی ترین ساختمان اداری تهران در تاریخ تحولات شهر به حساب آورد. ساختمان از دو سمت شمال و جنوب رو به میدانی وسیع دارد که در آن مراسم نظامی برگزار می شد. بنابراین معماری ساختمان برونگراست و امکان دید وسیعی از محوطه پیرامون را برای ساکنینش فراهم میکند.

عمارت قاجاری از سه طبقه شکل گرفته است که شامل بخش میانی و دو بال شرقی و غربی آن است. بخش میانی سه اشکوبه است و راه پله عریض و باشکوهی دارد که امکان دسترسی آسان به طبقات را فراهم میکند.

در طبقات فوقانی ساختمان، در شمال و جنوب، ایوان هایی وجود دارند که برای فراهم کردن امکان بازدید از مراسم نظامی ساخته شده اند. بالهای شرقی و غربی دو طبقه اند، که در طبقه همکف آنها تالارهای ستونداری با ستونهای آجری حجیم قرار دارند و طبقات فوقانی شامل اتاقهای متعددی است که در اطراف یک راهرو میانی شکل گرفته اند. دو ایوان پیش آمده با ستونهای کرنتی به همراه برجهای نیم هشت که از سطح صفحه نمایش نشسته اند معماری عمارت قاجاری قزاقخانه را به نحوی دوام می بخشند که بیانگر شیوه معماری تجدد گرا در دوران قاجار باشد.

ساختمان سه اشکوبه میانی با ایوانهای مطبق و ستونهای سنگی در طبقه همکف و ستونهای گچی کرنتی در طبقات فوقانی و برجهایی که به تناوب در میان پنجره های یکنواخت قرار گرفته اند محور اصلی طرح میدانی است نظامی که به روایتی هنرمندانه به تصویر در آمده اند.

مرمت مجموعه قزاقخانه

در دیدار رئیس شورای شهر تهران قرار شد با یاری نهادهای چون شهرداری تهران، شورای شهر تهران، وزارت علوم و سازمان میراث فرهنگی این ساختمان بازسازی شود و دانشگاه هنر مدیریت مرمت و بازسازی آن را انجام دهد. همچنین قرار است تفاهم‌نامه‌ای برای انتقال کتابخانه تخصصی موزه ایران باستان به زیرزمین بخشی از این ساختمان امضا شود. هزینه بازسازی و مرمت این ساختمان ۲۰ تا ۳۰ میلیارد تومان برآورده شده است.

مجموعه قزاقخانه کجاست

مجموعه قزاقخانه در شمال میدان مشق سابق (باغ ملی)، در محدوده بین خیابان امام خمینی و سی تیر، در شهر تهران واقع شده است.