مجموعه آبشارها و آسیاب‌های آبی شوشتر

• 1398/01/18
• 0 کامنت
• 2486 تعداد بازدید

مجموعه آبشارها و آسیابهای آبی شوشتر، بخشی از سازه های آبی تاریخی شوشتر می‌باشند. این مجموعه، در کنار پل بند گرگر و در مسیر رودخانه دست کند گرگر ساخته شده‌ است. مجموعه آسیابها و آبشارهای شوشتر با توجه به زمان ساخت، از شاهکارهای فنی و مهندسی در جهان است. این شاهکار مهندسی هم در ایران و هم در جهان بی نظیر است.

تاریخچه مجموعه آبشارها و آسیابهای آبی شوشتر

بدون شک با توجه به اهمیت شهر شوشتر در برهه‌هایی از تاریخ و توجه ویژه به احداث تأسیسات آبی در این منطقه که از فنون مهندسی پیچیده‌ای سود می‌جوید، این نتیجه را مشخص می کند که احداث آسیاب‌ها، متعلق به دوران کهن و حتی هم عصر با ساسانیان است.

کاربری مجموعه آبشارها و آسیابهای آبی شوشتر

مجموعه آسیابها و آبشارهای شوشتر از بی‌مانندترین نمونه‌هایی است که جهت استفاده بهینه از آب، در ادوار کهن، مورد بهره‌برداری قرار گرفته‌ است.

اساس کار مجموعه به این صورت است که سد گرگر مسیر رودخانه را مسدود کرده و سطح آب را برای آبگیری سه تونل حفر شده در تخته سنگ بالا می‌آورد. تونل‌های سه‌گانه، آب را به مجموعه هدایت می‌کنند و به کانال‌های متعددی تقسیم می‌شوند که پس از گرداندن چرخ آسیاب‌ها، آب بصورت آبشارهایی به محوطه‌ای حوضچه مانند سرازیر می‌شود.

این محوطه علاوه بر استفاده‌های صنعتی، در روزهای کم آبی نیز، آب مورد نیاز ساکنین را تأمین می‌نمود. یک ویژگی بسیار زیبا و منحصر بفرد بصری نیز که در این مجموعه وجود دارد و جلوه‌ای خاص به آن می‌بخشد این است که آب حاصل از پساب آسیاب‌ها بصورت آبشارهای مصنوعی زیبا به محوطه‌ای حوضچه مانند می‌ریزد.

علاوه بر موارد ذکر شده، برخی پیچیدگی‌هایی که در طراحی تونل‌های آبرسانی وجود دارد، جهت بهره‌برداری غیر از مصارفی همچون آبیاری اراضی بوده. تونل‌های سه‌گانه در پشت پل بند گرگر، وظیفه انتقال حجم معینی از آب را برای به حرکت در آوردن پره‌های آسیاب برعهده داشته‌اند.

ویژگیهای مجموعه آبشارها و آسیابهای آبی شوشتر

این محوطه مجموعه‌ای از سدها، تونل‌ها، کانال‌های فرعی و آسیاب‌های آبی است که بصورت یک مجموعه صنعتی-اقتصادی بوده و جزئی از مجموعه بزرگ سازه‌های آبی شوشتر می‌باشد که در کتب تاریخی مکرراً به آن اشاره گردیده است.

ساختمان هایی که در این محوطه قرار دارند به سه بخش اصلی تقسیم می شوند:

محوطه شرقی: در این محوطه آسیاب های دو برادران، داراب خان، حاج مندل، راتق و دهانه شهر هستند. هر کدام از این آسیاب ها، دو سنگ آسیاب دارند که آب آن ها هم از تونل دهانه شهر و هم از تونل بلیتی تامین می شود.

محوطه غربی: در این قسمت، آب آسیاب ها از تونل سه کوره تامین می شود، که شامل آسیاب شربتی، باب صادق، محمدعلی محب، غلام سابیزا، محمدعلی حسین زاده، ابول بهمئی، غلام آقا رسول، سه شیون، سابیزا، خدابخش لوعلی، خدابخش و لوعلی، خان، سید، متعلق به كارخانه برق، لوعلی (كه به آسیاب مسجد نیز معروف است)، عزیز حج گداعلی، حاج خدایی، رمضان حج گداعلی است.

محوطه شمالی: ساختمان هایی که در این محوطه هستند از دیگر قسمت ها قدمت کمتری دارند. در این قسمت، آسیاب های خدایی، آسیاب رضا گلاب، آسیاب های رضوان، تاسیسات کارخانه برق و تلمبه خانه هستند. آب آسیاب ها از تونل سه کوره و آب کارخانه برق از تونل دهانه شهر تامین می شود.

در جنوب محوطه آبشارها پلکان سنگی دست سازی احداث شده که بیش از ۲۰۰ پله دارد و محوطه آبشارها را به نقاط مسکونی مشرف به مجموعه متصل کرده است. «هرودت» (زاده ۴۸۴ - مرگ ۴۲۵ پيش از ميلاد) در ۲ هزار و ۵۰۰ سال پيش اين پلکان را هزار ساله دانسته است، همچنین سنگ نوشته هايی در مسير آن مشاهده می شود که بيانگر قدمت باستانی آن است.

در مسیر پلکان، اتاق هایی تعبیه شده که محل استقرار نگاهبانان سازه های آبی است. این اتاقک ها ویژگی مهم دیگری هم دارند و آن پنجره های موازی و روبه روی دهانه آبشارهاست و گویی این پنجره های سنگی را فقط برای نگاهبانی و دید در شب و روز دهانه های آبشار تعبیه کرده اند.

همه محوطه آبشارها و سازه های آسياب از سنگ خارا، ملات آهک و ساروج ساخته شده و اتاق های تودرتوی محوطه نيز از حجاری سنگ ها و ديواره های سنگی رود ساخته شده اند.

اجزای مجموعه آبشارها و آسیابهای آبی شوشتر

اجزای این مجموعه به شرح زیر می‌باشد:

- پل بند گرگر

پل بند گرگر، بر روی نهر گرگر، در شمال محوطه آسیابها احداث شده و علاوه بر عملکرد به عنوان سد، یکی از دروازه های مهم شوشتر بوده که بخش شرقی شهر را به بخش غربی متصل می نموده است. مصالح بکار رفته در این سازه، سنگ های ماسه ای تراش خورده و ملات ساروج است.

- تونل بلیتی

تونل بلیتی، در سمت شرقی مجموعه آسیابها و آبشارهای شوشتر قرار دارد و كار این تونل، آبرسانی از پشت پل بند گرگر به آسیابهای ضلع شرقی مجموعه و هدایت حجمی از اضافه ی آب رودخانه، جهت جلوگیری از آسیب رساندن به مجموعه می باشد. از آنجائیكه این كانال از زیر محله ای به همین نام عبور می كند به نام بلیتی شناخته می شود.

- تونل دهانه شهر

یكی از تونل هایی كه آب را از پشت پل بند گرگر به مجموعه آسیابها و آبشارها هدایت می كند تونل دهانه شهر می باشد. این تونل به علت اینكه دهانه آن رو به شهر می باشد به تونل دهانه شهر موسوم است. سطح آبگیر تونل دهانه شهر از تونل بلیتی پایین تر و از سه كوره بالاتر است.

- تونل سه کوره

چون در گویش شوشتری به تونل های زیرزمینی كوره نیز گفته می شود و تونل مذكور از سه دهانه تشكیل شده است، اصطلاحاً سه كوره خوانده می شود. بدلیل قرار گرفتن ورودی این تونل در پائین سطح رودخانه، در تمام ماههای سال، آب در آن جاری می باشد.

- آسیابها

در محوطه‌ آبشارهای شوشتر، تعداد قابل توجهی آسیاب قرار داشته که برای تهیه‌ آرد مورد استفاده بودند و همه آسیاب ها از دو نوع «تنوره ای» با پره محور عمودی و «شیبی» با پره محور افقی هستند.

- پلکان‌های مجموعه آسیابها

با توجه به اختلاف سطح مجموعه آسیابها و آبشارها از زمین های اطراف، ایجاد دسترسی بوسیله پلكان امكان پذیر بوده است. ورودی های مجموعه از سه ورودی اصلی شمالی، غربی و شرقی تشكیل شده:
1- ورودی غربی (پلكان غربی): مشتمل بر ۱۱۵ پله است كه راه دسترسی بافت كهن شوشتر و منازل اطراف با مجموعه آسیابها است. با استفاده از این پلكان، اهالی منطقه آب شرب مورد نیاز خود را بوسیله ی مشك تأمین می كرده اند. مشخصه این پلكان، استفاده از عوارض طبیعی زمین می باشد. به طوری كه عرض پلكان با توجه به عوارض زمین از ۱/۵ تا ۲/۳ متر متغیر بوده است. همچنین در آن از قطعه سنگ هایی با ابعاد متغیر كه از جنس ماسه سنگ بوده استفاده شده و ملات بكار رفته در پلكان، گل و یا مخلوط گل و آهك می باشد. به دلیل ساخت این پلكان با زیر سازی نامناسب، به تدریج تخریب شده و بعد در سال ۱۳۷۸ مرمت و بازسازی این پلكان آغاز و در نیمه اول سال ۱۳۸۱ به اتمام رسید. مصالح بكار رفته در مرمت آن عبارتند از سنگ تراش خورده و ملات ماسه و آهك و درصدی سیمان و همچنین بند كشی و زهكشی كه در زیر راه پله اجرا شده است.

2- ورودی شمالی (ورودی اصلی): پلكان اصلی در ضلع شمالی با حالتی شیب دار واقع شده است كه در گذشته محل عبور احشام باربر بوده است. این پلكان از زیر ساباط ورودی (ضابطون) می گذرد. همچنین یك شاخه پلكان از قسمت شرقی منشعب شده و به سمت كارخانه برق هدایت می شود كه این پلکان در سال ۱۳۳۲ طی ۴۸ ساعت، جهت بازدید اختصاصی شاه پهلوی از كارخانه برق ساخته شده است و به پلكان شاه معروف است.

3- راه ارتباطی ضلع شرقی: این مسیر در گذشته به صورت شیب بوده و بیشتر جهت رفت و آمد احشام باربر برای حمل و نقل بار به آسیابها مورد استفاده قرار می گرفته كه به مرور زمان بر اثر خاك ریزی های غیر مجاز بصورت شیب نامناسب در آمده است.

علاوه بر پلكان های نامبرده، آثار يك پلكان سيمانی در شيب غربی وجود دارد كه گفته می شود اين پلكان، در سال های اخیر، توسط شهرداری ساخته شده كه به دليل زيرسازی نامناسب تخريب شده و فقط چند عدد از آنها باقی مانده است.

- ساباطهای مجموعه آسیابها

ساباط، معبرها یا پوشش طاقدار با تزئینات و آجركاری هستند. در مجموعه آسیابهای شوشتر، از دوران های گذشته دو ساباط موجود بوده:

1- ساباط ورودی (شمالی)، معروف به ساباط ضابطون با عرض ۴ متر و طول ۸ متر. این ساباط در ابتدای مسیر ورودی به مجموعه قرار دارد كه از جلوی امامزاده ماهرو شروع و در نیمه پله های ورودی شمالی به پایان می رسد.

2- ساباطی كه در ضلع غربی مجموعه و بعد از دوپلون یعنی در محدوده آسیابها قرار داشته است. این ساباط به عنوان استراحت گاه مراجعان استفاده می شده و همزمان با تخریب آسیابها در سال های اخیر از بین رفته است.

- تأسیسات جدید مجموعه آسیابها

در سال ۱۳۱۲ در مجموعه آسیاب ها و آبشارهای شوشتر، دومین نیروگاه برق آبی ایران تاسیس شد که در خوزستان اولین نیروگاه برق بود. این نیروگاه به نام کارخانه برق نمکی شناخته میشد و نیروی برقی با خروجی ۱۱۰ ولت تولید میکرد و مکان آن در ضلع غربی مجموعه بود. به علت ولتاژ خروجی این نیروگاه از چرخه تولید خارج شد و بیشتر جنبه توریستی دارد.

در سال ۱۳۲۳ کارخانه برق مستوفی در مجموعه آسیاب ها و آبشارها تاسیس شد. کارخانه یخ در سال ۱۳۳۴ تاسیس و تا سالها پس از انقلاب به فعالیت خود ادامه داده و یخ شوشتر و برخی شهرهای اطراف را تامین میکرد. تلمبه خانه نیز در ۱۳۴۱ تاسیس شد که وظیفه تامین بخشی از آب شوشتر را به عهده داشته است.

- پل دوپلون

این پل، راه ارتباطی به آسیابهای ضلع غربی مجموعه آسیابها و آبشارهاست و دارای دو دهانه است كه به همین جهت به دوپلون موسوم است. این پل، دارای ۹ متر طول، ۳ متر عرض و ۵ متر ارتفاع می باشد. از زیر این پل، آب تونل سه كوره عبور می كند و پس از گذر از سیكا به رودخانه می ریزد.

- سیکا

در مورد معنای «سیکا» نظرات متفاوتی ارائه شده است. لغت نامه دهخدا سیکا را نوعی مرغابی یا نوعی درخت و قومی از هندوان دارای مهب وشنو که شعبه‌ای از آیین بودائیست معرفی می‌کند. احتمالا سیکا بخشی از کانال‌های آبرسانی به آسیاب ها محسوب می شده است. همچنین سیکا محلی جهت استراحت و تفریح نیز بوده است و با دو بخش مسقف، در انتهای ضلع غربی مجموعه قرار دارد. دسترسی به فضای درون سیکا از طریق چند پله دستکند ممکن می شود و درون آن یک حوض ۸ ضلعی با کانال‌های کوچک خودنمایی می کند. آب این حوض از طریق یک جوی تامین می شود. این جوی از دیواره سیکا بیرون می آید و از طریق دو کانال کوچک به رودخانه گرگر می رسد.

- چهارطاقی

بنایی با سقف گنبدی است كه گنبد آن روی چهار پایه بنا شده و چهار طرف آن دارای درگاههای قوسی شكل است. چهارطاقی مكانی برای حفظ و روشن نگهداشتن آتش در دین زرتشت است. طاق های سازه مزبور، از نوع جناغی است و تماماً از سنگ ساخته شده است.

مجموعه آبشارها و آسیابهای آبی شوشتر کجاست

مجموعه آبشارها و آسیابهای آبی شوشتر، در جنوب خیابان شریعتی شهر شوشتر، در استان خوزستان قرار دارد.