قنات یا کاریز یا کهریز کانالی است که برای رسیدن آب به سطح زمین کنده می شود و ممکن است چندین کیلومتر طول داشته باشد. این کانال در زیر زمین حفر شده و برای ارتباط دادن رشته چاه هایی است که از مادر چاه، که معمولا یک چشمه زیرزمینی است، سرچشمه می گیرد. به محل خروجی آب، دهانه کاریز یا سر قنات یا دهن فره می‌گویند.

با ورود تکنولوژی جدید، چاه‌های عمیق جانشین قنات گردید و استفاده از موتور پمپ به تدریج رایج شد. احداث چاه‌های عمیق بدون برنامه‌ریزی خود باعث خشک شدن ۹۰ درصد از قنوات گردید به گونه‌ای که احیای آن‌ها امکان‌پذیر نیست زیرا حفر چاه‌های عمیق، سطح آب را به میزان زیاد پایین برده است.

کلمه قنات عربی است ولی سیستم آبرسانی قنات توسط مقنیان ایرانی ابداع شده است. قنات خود عربی شدهٔ کنات فارسی است که از ریشهٔ فعل کندن یا کانال گرفته شده‌ است ولی کاریز واژه‌ای فارسی است.

قنات در کشورهایی که بخشی از ایران بوده اند یا ارتباط فرهنگی با ایران داشته اند دیده می شود و در بین النهرین بخصور عراق و سوریه، پاکستان و افغانستان، غرب چین، کشورهای جنوب روسیه، کشورهای جوان حاشیه خلیج فارس، شمال آفریقا و جنوب اروپا نیز وجود دارد اما تعداد قناتهای موجود در ایران، به تنهایی از تعداد کل قناتهای خارج از ایران بیشتر است.

تاریخچه ساخت قنات ها

چندین هزار سال قبل، ایرانیان باستان، قنات را به وجود آوردند. در اوایل هزاره اول قبل از میلاد، کشاورزان در مناطق خشک کوهستانی ایران، برای اینکه بتوانند به کشاورزی ادامه بدهند، از قنات استفاده کردند و استفاده از قنات ها به تدریج در مناطق دیگر دنیا رایج شد.

نخستین قنات‌ها و طولانی‌ترین قنات دنیا در ایران واقع شده‌است و با وجود این که چندین هزار سال از اختراع آن می‌گذرد هنوز هم این روش استفاده از آب در برخی از روستاها و مناطق مسکونی و کشاورزی و دامداری کشور معمول و متداول است و حتی رکن اصلی کشت و زرع در نواحی خشک است.

مشخصات قنات ها

قنات، از یک دهانه یا هرنج که روباز است و یک کانال طولی شیب دار زیرزمینی و چندین چاه عمودی تشکیل شده است. چاه ها برای انتقال مواد حفاری شده به روی زمین و همچنین تهویه کانال زیرزمینی حفر می شوند و به عنوان راه ارتباطی برای لای‌روبی، تعمیر و بازدید از داخل کاریز نیز به‌شمار می‌روند.

طول یک رشته قنات، که در میزان آبدهی آن نیز مؤثر است، نسبت به شرایط طبیعی متفاوت است. این شرایط بستگی به شیب زمین و عمق چاه مادر دارد. از طرف دیگر هر چه سطح آب زیرزمینی پایین‌تر باشد، عمق چاه مادر بیشتر می‌شود.

مزایای قنات ها

خروج آب در قنات طوری است که بدون صرف هزینه و کمک، و فقط با استفاده از نیروی گرانشی، از زمین خارج می شود. به دلیل دائمی بودن آب قنات، در هیچ زمانی، قطعی ندارد و منابع آن نیز دیر تمام می شود.

از مزایای دیگر قنات، قرار گرفتن بخش عمده آن در زیر زمین است، چون در اینصورت هدررفت آب بر اثر تبخیر و نفوذ در خاک کاهش پیدا می‌کند، همچنین از آب های زیرزمینی به صورت تجدیدپذیر استفاده می‌شود.

معایب قنات ها

امکان حفر قنات، در زمین های هموار و با شیب ناکافی و زمین های سست و ماسه ای وجود ندارد. آب قنات همیشه جریان دارد و نمی توان آن را کنترل کرد و به همین دلیل در فصولی که به آب نیازی نیست، امکان جلوگیری از جریان یا کنترل آن وجود ندارد و همین امر باعث تخلیه آب زیرزمینی می شود.

قنات به دلیل اینکه در سفره‌های آب زیرزمینی کم عمق استفاده می‌شود و این منابع هم غنی نیستند و دارای نوسان زیادی هستند، نسبت به تغییرات سطح آب زیر زمینی خیلی حساسیت دارد. در فصول گرم که گیاه به آب بیشتری نیاز دارد و همین‌طور در فصول و سال‌های خشک، آب کاریز کم می‌شود. قنات نسبت به چاه در مقابل سیل و زلزله و امثال این‌ها آسیب پذیرتر است و خرابی در آنها، در بعضی مواقع طوری است که احیای مجددشان، یا غیرممکن است یا از لحاظ اقتصادی مقرون به صرفه نیست.

آشنایی با قنات ها