قلعه فلک الافلاک

قلعه فلک الافلاک یا دژ شاپورخواست قلعه‌ای تاریخی در مرکز شهر خرم‌آباد در استان لرستان است. فلک‌الافلاک با نام قلعه دوازده برجی هم شناخته می‌شود.

در گذشته به دلیل اینکه رودخانه جاری وسط شهر آب فراوان داشت، بنا و محوطه های وابسته به آن از سه سمت شمال شرق، شرق و جنوب، از خطر هجوم دشمنان محفوظ بود.

وجه تسمیه و نام های دیگر قلعه فلک الافلاک

در متون تاریخی از قلعه فلک الافلاک به نام های دیگری نظیر دژ شاپورخواست، قلعه خرم آباد، قلعه دوازده برجی، سابر خواست و کاخ اتابکان یاد شده است.

فلک الافلاک در لغت به معنی سپهر سپهران یا فلک نهم است. این نام از دوره قاجار به بعد بر روی بنا گذاشته شده است.

تاریخچه قلعه فلک الافلاک

از تاریخ ساخت قلعه فلک الافلاک و بانی آن، اطلاعات دقیقی در دست نیست اما بر اساس شواهد موجود، بنای اولیه این قلعه به زمان شاپور اول ساسانی در قرن سوم میلادی بازمی‌گردد. ساسانیان در حدود منطقه کنونی خرم‌آباد، شهری با نام شاپورخواست ساختند و از این دژ به عنوان مرکز حکومتی و نظامی استفاده می‌کردند. شاپورخواست بعدها ویران و در حدود سده هفتم هجری قمری، شهر خرم‌آباد فعلی به جای آن بنا شد.

معماری قلعه فلک الافلاک

مهم ترین بخش هایی که هم اکنون در قلعه به چشم می خورند یا بقایایی از آن باقی مانده است عبارتند از:

ورودی قلعه، صحن اول، صحن دوم، برج ها، اتاق ها، حمام و آب انبار، چاه و خروجی مخفی قلعه.

وسعت تقریبی قلعه فلک الافلاک ۵۳۰۰ مترمربع است و دارای ۸ برج، ۲ صحن، ۵ سالن نسبتا بزرگ و ۳۰۰ جان‌پناه می‌باشد. فضای داخلی قلعه به ۴ تالار نسبتاً بزرگ پیرامون و تعدادی تالار و اتاق تقسیم شده است. ارتفاع کوتاه ترین دیوار تا سطح تپه حدود ۱۲ متر و بلندترین آن حدود ۲۳ متر است.

معماری بنا به اینصورت است که انگار در بازه های زمانی مختلف الحاقاتی به آن افزوده شده که مربوط به دوره صفوی تا قاجار است.

مصالح بکار رفته در ساخت این قلعه، سنگ، آجر، خشت و ملات گچ و آهک است. ورودی بنا در سمت شمال و در بدنه برج جنوب غربی تعبیه شده که پس از گذر از راهروی ورودی، به حیاط اول متصل می‌گردد. در گوشه شمال شرقی حیاط اول یک حلقه چاه آب به عمق ۴۰ متر وجود دارد که آب مورد نیاز ساکنان قلعه از آن تأمین می‌شده است.

ورودی پشت بام مربوط به سالن شمالی این محوطه، در گوشه شمال شرقی و ورودی حیاط دوم در گوشه جنوب شرقی آن قرار دارد.

حمام قلعه در ضلع شمالی حیاط اول و در نزدیکی چاه قرار داشته که تا اواخر دوره قاجار قابل استفاده بوده است.

ویژگی های قلعه فلک الافلاک

احداث بنا بر فراز صخره‌های سنگی و اشراف کامل آن بر دره تاریخی خرم‌آباد و نیز جاری شدن چشمه پر آب گلستان از دامنه شمالی تپه از ویژگی‌های اصلی بنا به شمار می‌آیند. از سوی دیگر نزدیکی بنا با غارهای پیش از تاریخ دره گرم خرم آباد و دیگر آثار دوران تاریخی مانند سنگ نبشته، مناره آجری، آسیاب گبری، پل شاپوری و گرداب سنگی بیانگر پیوستگی تاریخی قلعه با آثار یاد شده می‌باشد.

کاربری قلعه فلک الافلاک

این قلعه به لحاظ موقعیت استراتژیکی خود در قرن چهارم هجری قمری به عنوان مقر حکومت آل حسنویه و گنجور در زمان آل بویه در آمد. همچنین خزانه حکومتی خاندان بدر در قرن چهارم هجری و مقر حکومتی اتابکان لر کوچک و والیان لرستان در دوره صفویه تا قاجار و سرانجام پادگان نظامی و زندان سیاسی در دوران پهلوی اول و دوم از مهمترین کاربردهای قلعه در گذشته محسوب می‌شود.

در حال حاضر قلعه فلک الافلاک که پس از ثبت در فهرست آثار ملی کشور به «موزه فلک الافلاک» تغییر نام داده است، شامل بخش‌های مردم‌شناسی، هنرهای سنتی و باستان‌شناسی می‌شود.

مرمت قلعه فلک الافلاک

فصل اول مرمت قلعه در نیمه اول سال ۱۳۸۹ از طرف سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان لرستان تمام شد.این مرمت با هدف حفاظت و مرمت این اثر باستانی بود.

در این طرح مرمت آب‌روهای کف حیاط با سنگ تراشیده شده به ضخامت ۶ سانتیمتر، بندکشی و تعویض آجرها، دوباره چینی کنگره‌های تخریب شده و قوس طاق‌های قلعه و همچنین مرمت مهار در و پنجره‌های ورودی قلعه به اتمام رسید.

قلعه فلک الافلاک کجاست

قلعه فلک الافلاک از شرق و جنوب شرقی به رودخانه خرم‌ رود، از غرب به خیابان امام خمینی و از شمال به خیابان فلک الافلاک محدود می‌شود.