سد کریت

• 1396/12/05
• 0 کامنت
• 2487 تعداد بازدید

سد کریت یا سد کوریت یک سد تاریخی است که با ارتفاع ۶۰ متر، تا اوایل قرن بیستم بلندترین سد جهان بوده‌است. این سد بزرگ‌ترین سد قوسی جهان برای مدت ۵۵۰ سال بوده‌است. نکته جالب‌تر آنکه این سد با عرض تاج ۱ متر، هنوز هم عنوان نازکترین سد جهان را با خود دارد.

از نکات جالب و قابل توجه این است که حتی زلزله سال ۱۳۵۷ طبس با شدت ۷٫۷ ریشتر و حداکثر شتاب ۰٫۷۵ گرم نیز موجب خسارات جدی به سد نشده است. این سد بر روی بدنه سنگی و روی دره بسیار تنگ کوهستانی ساخته شده است و قبل از احداث سد هیچ راه دسترسی به منطقه وجود نداشته است.

محاسبات به کار رفته در ساخت این سد آنقدر دقیق است که رئیس سابق کمیته بین المللی سدهای بزرگ، سد کریت را شگفت آورترین ساخته دست بشر در قرون وسطی می نامد.

حدود ۱۵۰ سال قبل چهار متر به ارتفاع سد افزوده شده و این افزایش سبب جلوگیری از متروکه شدن این سد شده است. حدود ۱۵۰ سال قبل چهار متر به ارتفاع سد افزوده شده و این افزایش سبب جلوگیری از متروکه شدن این سد شده است. این سد در چهار مرحله ساخته شده به نوعی که بتواند در هر مرحله هم نیاز آب زراعت روستاییان را تامین کند و هم بتواند سیلابی را که روگذری از روی سد داشته است کنترل کند. این سد بیش از هزار مرتبه روگذری سیلاب را تجربه کرده است.

کشاورزان جهت تنظیم آب به سبب خطراتی که در موقع آبگیری سد داشته و برای تنظیم آب در بدنه آبگیر سد تنوره ای احداث کردند که با استفاده از این تنوره فرد متصدی داخل مخزن رفته و در ارتفاعات مختلف به وسیله الوارهایی که داشته‌اند خروجی‌های مختلف را باز کرده که بتوانند در حد نیاز و به صورت بازه زمانی مطمئن از آب سد استفاده کنند.

قدمت سد کریت

در کتاب های تاریخی روایات مختلفی در خصوص قدمت سد کریت نقل شده است. در کتاب آب و آبیاری در ایران و نگرشی بر سد های ایران سابقه این سد را 400 سال قبل نوشته اند. بنا به گفته اهالی بومی منطقه طبس، این بند 700 سال قدمت دارد. اما روایت مستند حکایت از تعمیر این سد در اواسط قرن پنجم هجری دارد و این می رساند که زمان ایجاد این سد پیش از قرن پنج بوده یعنی عمر سد بیش از 1000 سال است.

از طرفی پروفسور هانری گویلو که 30 سال روی قنات های ایران تحقیق کرده ساخت این سد را به دوران مغول نسبت داده است.

دکتر یعقوب دانش دوست هم در مورد قدمت سد می گوید: «سد کریت بسیار قدیمی است و عده ای می گویند که در دوران پیش از اسلام و توسط زرتشتیها ساخته شده است. من در این خصوص تحقیقاتی داشته ام که در کتابم منتشرشده و با مطالعه بقایای به جای مانده از نوع ساخت و نحوه معماری نشان می دهد که این سد متعلق به700 سال پیش است».

به طور کلی با توجه به تنوع مصالح به کار رفته و ساختار کلی بنا که در مرحله تعمیر بر روی آن آن جام گرفته، می توان استنباط کرد که بند کریت متعلق به چند دوره زمانی مختلف است.

معماری و ویژگیهای سد کریت

یکی از ویژگیهای منحصر به فرد این بنا که هنرسازی ایرانیان را آشکارمی کند قوسی بودن آن است، چراکه سدهای قوسی مقاومت بیشتری در مقابل فشارهای ناگهانی ، زلزله و حوادث طبیعی دارد. این سد با وجود گذشت سال ها هنوز هم شکل قوسی خودش را حفظ کرده و در عکس های هوائی گرفته شده هم، این موضوع به خوبی قابل مشاهده است.

در بدنه سد دریچه و مجرایی بر انتقال آب به پشت سد وجود داشته و سوراخ های متعددی در ارتفاع سد وجود دارد که اندازه های دقیق و متناسبی دارد و این سوراخ ها به نام قفل خوانده می شود.

آجرهای مربعی شکل، سنگ و ساروج، آهگ و خاک رس از عمده‌ترین مصالح به‌کار رفته در سد است. این سد از نوع بتونی و قوسی با ارتفاع 24/5متر است که برای آن ۸۵ هزار مترمکعب بتون‌ریزی انجام شده است و دارای عمق حوضچه آبگیر ۲۰ متر، طول آن در قسمت تاج ۵۲ متر و عرض تاج بین ۱۲۰ تا ۱۲۵ سانتی‌متر است.

سنگ نگاره های سد کریت

تابلو سد بتونی کریت در جلو سد ساخته شده که در شکاف صعب العبورآن نقوش کم رنگ بز کوهی قابل مشاهده است. در عمق دره و حفره سد سه نقش بزکوهی که رنگ آن ها بسیار کم رنگ شده است در ارتفاع حدود سه متری از سطح گذر آب دره نمایان است.

نقش بزکوهی در ماقبل تاریخ و دوره های تاریخی، نمادی از فرشته درخواست آب، زایندگی و فراوانی نعمت بوده است، به همین خاطر آن ها را حک کرده اند تا این فرشته ها کمک کنند این آب همیشه جاری باشد و هیچ وقت کم نشود، چراکه آب مایه زایش، برکت و فراوانی نعمت است.

سد کریت کجاست

سد کریت در شهرستان طبس و در کیلومتر۵۶ جاده طبس – دیهوک، در استان خراسان جنوبی واقع شده است.