سازه‌های آبی شوشتر

• 1398/01/17
• 0 کامنت
• 3405 تعداد بازدید

سازه‌های آبی شوشتر یا نظام آبی تاریخی شوشتر، مجموعه‌ای به هم پیوسته از پلها، بندها، آسیاب‌ها، آبشارها، کانال‌ها و تونل‌های عظیم هدایت آب هستند که در ارتباط با یکدیگر کار می‌کنند. ساخت تمامی این بخش ها با ریزترین محاسبات ریاضی و زیست محیطی انجام شده است.

تاریخچه سازه های آبی شوشتر

باستان‌شناسان گمانه می‌زنند که در دوره هخامنشی، اقتصاد وابسته به کشاورزی سبب شد سنگ بنای این آبشارها گذاشته شود. حفر نهرهای ساخت دست بشر «گرگر» و «داریون» را هم به این دوره نسبت می‌دهند. پس از هخامنشیان، ساسانیان بودند که تحولی عظیم در منطقه ایجاد کردند و بی‌نظیرترین شبکه آبیاری در اعصار کهن را در این منطقه بنا نهادند.

البته گفته می شود که ساخت این آثار باستانی منحصر به فرد، از زمان عیلامی ها آغاز شده و در دوران هخامنشیان و داریوش بزرگ (قرن پنجم پیش از میلاد) ادامه یافته و در دوران ساسانیان به اوج شکوه و عظمت خود رسیده است.

شوشتر

شهر تاریخی شوشتر، در شمال استان خوزستان قرار گرفته و از سمت شمال به کوه‌های بختیاری و شهرستان دزفول، از غرب به دزفول و شوش دانیال، از شرق به مسجد سلیمان، از جنوب به اهواز و از جنوب شرقی به رامهرمز محدود می‌شود.

برخی تاریخ‌دانان معتقدند شوش و شوشتر را شوشیندخت (شوش)، زن یزدگر، پسر شاپور ساخت. اما برخی دیگر می‌گویند این نام در اصل «شش‌در» است چون شهر، شش در یا شش دروازه داشت.

شوشتر از زمان ساسانیان تا ابتدای دوره پهلوی، در اغلب دوره های تاریخی مرکز استان خوزستان بوده و در سال ۱۳۰۳ شمسی، در پی شیوع بیماری و با دستور رضا خان آلاشتی (پهلوی)، مرکز استان خوزستان (استان ششم ایران)، از شوشتر به ناصری (اهواز) منتقل شد.

شوشتر به دلیل موقعیت ویژه ای که در جلگه خورستان دارد، مهد رودخانه های بزرگی چون کارون و دز است. رودخانه دز از غرب شوشتر عبور می کند ولی رودخانه کارون پس از عبور از کوه های زاگرس، پس از تنگه ای بین کوه های فدلک و کوشکک، به طور کامل در جلگه خوزستان جاری می شود و پس از عبور از این تنگه با تخته سنگ بزرگی که شهر شوشتر بر آن بنا شده برخورد کرده و توسط بند میزان به دوشاخه گرگر (دودانگه) و شطیط (چهار دانگه) تقسیم می شود.

شطیط از سد شادروان عبور کرده و در بالادست سد، شاخه ای از آن به نام داریون جدا می شود. این سه شاخه رود کارون، شوشتر را همچون جزیره ای محصور نموده اند. نهر داریون در بند خاک، به ۲ شعبه تقسیم می‌شود: شعبه اصلی به سمت جنوب ادامه می‌یابد و پس از طی ۳۳ کیلومتر، در بند عرب حسن، به رودخانه شطیط می‌ریزد. شعبه دوم نهر داریون (به نام رقط)، پس از عبور از زیر پل بند لشکر به رودخانه گرگر می‌ریزد.

این شاخه ها در جنوب شوشتر، در منطقه بند قیر به یکدیگر پیوسته و در آنجا رودخانه دز نیز به آنها ملحق می شود و کارون بزرگ را می سازند که به سمت اهواز می رود.

کاربری سازه های آبی شوشتر

این سازه ها در دوران هخامنشیان تا ساسانیان، جهت بهره‌گیری بیشتر از آب ساخته شده‌اند. هرچند آبشارهای شوشتر را با هدف کشاورزی بنا نهادند، اما اهداف صنعتی، بازرگانی، دفاعی و معماری هم به راحتی در سایه کشاورزی به دست آمد. شوشتری‌ها از رودخانه دور شهرشان به عنوان خندقی برای دفاع هم استفاده می‌کردند. استفاده‌ای که شوشتر را برای دوره‌ای در تاریخ غیرقابل تسخیر کرده بود.

ساسانیان در راستای دست یابی به اهدافی مانند کنترل سیلاب، تامین آب کشاورزی و تاسیسات آبخیزداری، تامین آب مورد نیاز سکنه، بهره گیری از قدرت نیروی آب برای استفاده صنعتی و به راه انداختن آسیاب ها، سازه های آبی را شکل دادند.

رودخانه ساخته دست بشر «گرگر» قابل کشتی‌رانی بود و برای تجارت و بازرگانی از آن استفاده می‌شد. در سایت پایگاه میراث فرهنگی منطقه شوشتر، از پل و سد شادروان در منطقه، به عنوان معدود راه‌های عبور از رودخانه پهناور کارون نام برده شده که گمان می‌رود جاده شاهی نیز از همین پل عبور می‌کرد.

اجزای سازه‌های آبی شوشتر

- بند میزان

بند میزان در ضلع شمال شرقی شوشتر قرار دارد و سدی ساختهٔ دست انسان و مربوط به دوره ساسانیان است. این بند، رودخانه کارون را به دو شاخه شطیط و گرگر، با نسبت مشخص ۴ و ۲ تقسیم می‌کند. این بند سطح آب را برای استفاده های کشاورزی بالا می برد که به صورت قوسی اجرا شده و تاکنون ۹ دهانه سرپوسیده از بند آشکار مانده است. مصالح مورد استفاده برای ساخت آن سنگ، ملات آن ساروج است.

بند میزان حدود ۴۰۰ متر طول و ۵ متر ارتفاع دارد. امروزه بخشی از دهانه‌های بند میزان توسط شاخ و برگ درختان مسدود و این عامل باعث افزایش فشار آب در دهانه‌های دیگر آن شده است. این اتفاق می‌تواند زمینه‌ای برای آسیب جدی و حتی تخریب این بند تاریخی با شهرت جهانی باشد.

- برج کلاه فرنگی

برج کلاه فرنگی شوشتر در انتها و گوشه غربی بند میزان، بر فراز تپه قرار گرفته و ارتفاع آن حدود ۷ متر است. بنا به اعتقاد مردم شهر شوشتر، این برج جایگاه دیده‌بانی قیصر روم یا شاپور ساسانی جهت نظارت بر کار کارگران مشغول در بند میزان بوده است. بنا به نظریه دیگری از این برج بر مقدار و شدت جریان رودخانه نظارت می‌شده‌ است.

- رودخانه دست کند گرگر

نهر گرگر شاخه‌ای مصنوعی از رود کارون است که در شمال شهر شوشتر توسط بند میزان از رود کارون جدا می‌شود و راه جنوب را در پیش می‌گیرد. این رود حدود ۴۰ کیلومتر طول دارد و در نهایت با رودخانه شطیط یکی می‌شود. امروزه در اطراف این رود، نخل‌های سبز بسیاری را می‌توان دید که به آن‌ها باغ خان می‌گویند.

- پل بند گرگر و سه تونل انحرافى

پل-بند گرگر، یکی از دروازه‌های ششگانه تاریخی شوشتر بوده که بخش شرقی شهر را به بخش غربی متصل می نموده است. این بند، بر بستر رودخانه گرگر و ۷۰۰ متری جنوب بند میزان برپا شده و مسیر آب را از رودخانه گرگر منحرف می کند و آب به سمت تونل های آسیاب های آبی به راه می افتد.

ظاهرا بند قدیمی در دوره قاجار در اثر سیل ویران گشته و پس از چند سال در چند متری آن بندی جدید بنا شده است اما بقایای بند قدیمی هنوز مشهود است.

- مجموعه آبشارها و آسیابهای آبی

مجموعه  آبشارها و آسیابهای آبی، در کنار پل بند گرگر و در مسیر رودخانه دست کند گرگر ساخته شده‌است. نمونه کامل و بزرگی از به کارگیری نیروی آب برای چرخاندن آسیاب ها را می توان در این مجموعه مشاهده کرد.

اساس کار مجموعه به این صورت است که سد گرگر مسیر رودخانه را مسدود کرده و سطح آب را برای آبگیری سه تونل حفر شده در تخته سنگ بالا می‌آورد. تونل‌های سه‌گانه، آب را به مجموعه هدایت می‌کنند و به کانال‌های متعددی تقسیم می‌شوند که پس از گرداندن چرخ آسیاب‌ها، آب بصورت آبشارهایی به محوطه‌ای حوضچه مانند سرازیر می‌شود.

این محوطه علاوه بر استفاده‌های صنعتی، در روزهای کم آبی نیز، آب مورد نیاز ساکنین را تأمین می‌نمود. یک ویژگی بسیار زیبا و منحصر بفرد بصری نیز که در این مجموعه وجود دارد و جلوه‌ای خاص به آن می‌بخشد این است که آب حاصل از پساب آسیاب‌ها بصورت آبشارهای مصنوعی زیبا به محوطه‌ای حوضچه مانند می‌ریزد.

- بند برج عیار یا صابی کش

این بند در مسیر رود گرگر قرار گرفته است و دهانه‌ای منحنی دارد. در کنار این بند آثاری از عبادتگاه‌های صابئین نیز دیده می‌شود. گفته می شود این بند، سطح آب را برای استفاده در باغ های میوه بالا می آورده است. این بند سه فسمت دارد که دوقسمت آن به موازات رود گرگر، به طول ۱۵۰ متر کشیده شده که برای انحراف آب از آنها استفاده می شده و قسمت سوم آن نیز از شرق به راس قسمت اول و دوم متصل است.

- نیایشگاه صابئین

در سمت شرق بند برج عیار، بقایای اتاقک ها و کانال هایی دیده می شود که به شکل صلیب ساخته شده اند که گفته می شود مربوط به پرستشگاه صابئین هستند. پرستشگاه صابئین (منداییان)، محل عبادت پیروان یحیای تعمیددهنده، که امروزه یکی از اقلیت‌های مذهبی ایران، عراق و سوریه به شمار می‌روند، است.

- بند ماهی بازان شوشتر (بند خداآفرین)

بند ماهی‌بازان یا بند خداآفرین، بندی طبیعی در مسیر رودخانه گرگر است که احتمالاً درزمان حفر رودخانه آن را پیش بینی کرده‌اند. این بند برای بالا آوردن فشار آب و بالا نگهداشتن سطح آب ساخته شده است و محل مناسبی برای صید ماهی‌های رود کارون بود. این بند از یک رشته سنگ یکپارچه تشکیل شده و در وسط آن سه دیوار ساخته شده از مصالح وجود دارد که مجرای گذر آب است.

- قلعه سلاسل

قلعه سلاسل شوشتر دژی است بسیار بزرگ که نقش دفاعی از شهر شوشتر داشته‌است، علاوه بر آن مرکز کنترل نهر داریون و همچنین محل استقرار والی خوزستان نیز بوده است. این محوطه حالت تقریبا بیضی دارد و در حدود چهار هکتار می باشد که رودخانه و خندق، آن را احاطه کرده است.

- کانال داریون یا بند دارا

داریون نهری دست کند است که از رود شطیط جدا می‌شود و دوباره به آن ملحق می‌گردد و وظیفه آبیاری دشت میاناب شوشتر را داشته‌است. این کانال، آب را از شمال شهر به سوی جنوب و از غرب به داخل شهر شوشتر و زمین های کشاورزی می رساند.

- پل بند شادروان یا بند قیصر یا پل بند شوشتر

پل شادروان شوشتر یا بند قیصر، قدیمی‌ترین پل جهان می‌باشد که دارای ۴۴ دهنه بوده و حدود ۵۰ درصد آن بازسازی شده است. این پل در نزدیکی بند میزان، بر روی شاخه شطیط واقع گردیده و اکثر منابع، متفق القول اند که شاپور اول ساسانی، بعد از پیروزی مشهورش بر والرین، امپراتور روم، این پل بند را توسط اسیران رومی، در طی چند سال ساخته است.

یکی از دلایل ساخت این پل بند عظیم، بخاطر بالا آوردن و آرام نمودن جریان آب، توسط پی و پایه های پل بند شادروان و ورود آن به نهر داریون برای آبیاری مزارع میان آب بوده است.

- بند خاک

بند خاک، آب را از نهر داریون به نهر رقط ( آبی که از داریون جدا شده) منتقل نموده و در هنگام طغیان نهر داریون نیز که خطر سیل دشت میاناب شوشتر را تهدید می‌نموده قسمتی از آب آن را به نهر رقط هدایت می‌کرده است. در دهه ۶۰ با ایجاد خیابان کمربندی، قسمت زیادی از بند تخریب و زیر جاده رفت.

فرم سازه‌ای بند، تقریباً U شکل است که دارای ۲ قسمت و دارای چندین دهانه بوده که یکی از آن‌ها سرپوشیده و بقیه روباز هستند. در مجاورت این اثر، در ضلع شرقی، آثار چندی از جمله حصار قدیم شوشتر و آثار یک آباره (مجراهایی که جریان آب را در مسیر خاصی هدایت می‌کنند) نمایان است. 

- پل بند لشکر

پل بند لشکر بر روی نهر رقط و کنار بقعه امامزاده عبداله قرار دارد. دروازه لشکر، یکی از دروازه‌های ششگانه تاریخی شوشتر، در کنار این پل بند بوده و هنوز آثاری از حصار شوشتر را در کنار این پل بند می‌توان دید.

در جریان مرمت پل لشکر توسط توسط اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، در سال ۱۳۸۷ خورشیدی، دو گور اشکانی در کنار پایه‌های پل کشف شد.

- پل شاه علی

پل شاه علی یا بند شاه علی برروی نهر داريون ساخته شده و دارای ۳ دهانه است.

- بند شرابدار

بند شرابدار در جنوب شوشتر و مسیر نهر رقط قرار دارد. این سازه بین دوبنای آبی مهم پل بند لشکر و یل بند خداآفرین قرار گرفته است. جنس مصالح به کار رفته در ساختمان پل بند شرابدار، شامل سنگ و ساروج است. به نظر می رسد این پل بند، راه ارتباطی قلعه نظامی باروی خرم را با شمال نهر داریون تامین می کرده است. بند شرابدار از مهم‌ترین بندهای سازه های آبی شوشتر برای آبیاری باغ‌های انگور به حساب می‌آمد.

- بند دختر

بند دختر در آخرین تنگهٔ کوهستانی که رود کارون از آن عبور می‌کند، بنا شده‌ است که به دلیل نزدیکی به قلعه دختر، آن را بند دختر نام گذاری کرده‌اند. البته عده‌ای عقیده دارند علت این نام گذاری انتساب این منطقه به آناهیتا، الهه‌ی آب‌های روان و باروری است.

تاریخچه ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو

با تشکیل پایگاه سازه‌های آبی و گسترش فعالیت‌های پژوهشی پیرامون این سازه‌ها، ابتدا پرونده مجموعه آسیاب‌های شوشتر که سال‌ها در لیست پیشنهادی ثبت جهانی ایران قرار داشت تهیه گردید. اما به پیشنهاد و نظر کارشناسان میراث جهانی یونسکو، مبنی بر اینکه محوطه آسیاب‌ها تنها بخشی از مجموعه به‌هم پیوسته سازه‌های آبی در شوشتر است تهیه پرونده منظومه آبی تاریخی شوشتر، در دستور کار قرار گرفت.

این پرونده پس از تکمیل و رقابت موفقیت‌آمیز در مقایسه با آثار پیشنهادی دیگر، از سوی سازمان میراث فرهنگی کشور به عنوان دهمین اثر ایران به کمیته میراث جهانی یونسکو ارائه شد. سرانجام در نشست سالانه اعضای این کمیته در ۲۶ ژوئن ۲۰۰۹ (۵ تیرماه ۱۳۸۸) در شهر سویل اسپانیا، این پرونده با احراز معیارهای ۱، ۲ و ۵ با عنوان نظام آبی تاریخی شوشتر در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

سازه های آبی شوشتر در نظر مورخان و جهانگردان

در سفرنامه مادام ژان دیولافوآ، (باستان‌شناس نامدار فرانسوی) از این محوطه به عنوان بزرگ‌ترین مجموعه صنعتی، پیش از انقلاب صنعتی یاد شده‌است.

ابن بطوطه جهانگرد مشهور عرب نيز می نويسد: وقتی اعراب ايران را فتح کردند آبشارهای شوشتر را جزء عجايب هفتگانه جهان می دانستند.

سازه های آبی شوشتر کجاست

سازه های آبی شوشتر در جنوب خیابان شریعتی شهر شوشتر، در استان خوزستان قرار دارد. اختلاف ارتفاع سطح اين محوطه با خيابان شريعتی در حدود ۲۰ متر می باشد.

راه ورود به اين محوطه از طريق معبر پیاده روی شيبداری از كنار بقعه سيد محمد ماهرو می باشد که سطح این معبر ۳ متر از سطح خيابان پائين تر است. راه ورودی شمالی به محوطه آسيابها توسط دو دسته پلكان تأمين می شود. پلكان شرقی معروف به پلكان شاهی و پلكان دوم كه در حال حاضر ورودی اصلی به شمار می رود، در انتها به محوطه غربی آسيابها وارد می شود.