آسیاب بادی یا آسیای بادی، آسیابی است که نیروی جنبشی آن از طریق باد فراهم می شود. آسیاب آبی دستگاهی بوده‌ که با استفاده از تکنیک سرعت آب یا فشار آب کار می‌کرده‌ است.

تاریخچه آسیاب های بادی

درباره پیدایش آسبادها اطلاعات دقیقی در دسترس نیست. اغلب مورخین که در طول قرون متمادی به ایران سفر کرده اند مبنای آن ها را قبل از فتح ایران به دست مسلمین ذکر می کنند. و حتی برخی پا را فراتر نهاده و تکوین آنها را به ۱۷۰۰ سال قبل از میلاد مسیح مربوط می دانند.

قدیمی ترین و موفق ترین مرجعی که وجود آسباد را قبل از اسلام در ایران اثبات می کند تاریخ ابن خلدون است. همچنین منابع زیادی سیستان را محل اولیه آسبادها می دانند. اولین آسیاب های بادی را ایرانیان، در سیستان، در دهستان باستانی نشتیفان خواف، ساختند و آنها دارای پره‌های عمودی بودند. این آسیاب ها بین شش تا دوازده پره داشتند که آنها را با پارچه یا برگ درخت خرما می پوشاندند و کاربردشان آسیاب دانه های خوراکی یا آبکشی بوده است.

سرزمین سیستان و دشت خواف، باد معروف ۱۲۰ روزه ای دارد که به همین دلیل، مردم منطقه از این نیرو بهره گرفته و اولین آسیاب های بادی در این منطقه ساخته شده است. نمونه دیگری از آسیابهای عمودی در سده ۱۳ (میلادی) در چین ساخته شد.

کاربرد آسیاب های بادی

در گذشته، معمولا از آسیاب بادی برای آرد کردن گندم استفاده می کردند، ولی علاوه بر آن در کارهای دیگری مثل پمپ کردن آب نیز استفاده می شد. در اینصورت به آن پمپ بادی می گفتند. این پمپ ها پره های بزرگی داشتند و معمولاً در مزارع و زمین‌های کشاورزی استفاده می شد.

آسبادها

آسبادها قدیمی ترین آسیای بادی عمودی در جهان هستند، که در قسمت شرق ایران ساخته شده‌اند. آسبادها نمونه بارزی از معماری سنتی ایران، با رویکردی پایدار، استفاده از مصالح بوم آورد و انرژی پاک باد، به شمار می آیند و در گذشته رکن اصلی دوام و پایداری معیشت مردم شرق ایران بوده اند. آسبادها به عنوان یکی از روش‌های تولید انرژی، شاهدی در بهره‌گیری از امکانات محیطی بوده‌اند.

آسبادها انواع متفاوتی داشته اند. آسبادهایی که در مناطق روستایی استفاده می شد، دارای اشکال ساده ای بودند ولی آسبادهای دارای ساختمان بزرگ تر و پیچیده تر هم وجود داشت که انواع تکامل یافته تر آسبادها هستند.

• آسبادهای ساده اولیه : این آسبادها یک ساختمان دو طبقه دارند که با مصالح خشت خام، در دو طبقه، با پلان ساده مربعی شکل طراحی شده‌اند. این آسبادها به دلیل سادگی و کاربری کم، به راحتی قابل ساخت بود و هر خانواده ای دارای یکی از آنها بود. معمولا یک نقطه که بهترین محل برای ساخت آسباد بود، انتخاب می شد و مجموعه ای از آسبادها کنار هم ساخته می شد.

• آسبادهای دالانی : بسیار بزرگ‌تر از آسبادهای ساده هستند و با آجرکاری زیبا طراحی و ساخته شده‌اند و دو طبقه دارند. طبقه بالایی محل پروانه آسباد و طبقه زیرین محل قرار گرفتن سنگ آسیاست. طرح ساختمان این آسبادها بسیار سازمان یافته تر از انواع ساده‌است. شکل منظم و سازه منسجم آنها نشان دهنده تکامل یافتن آنها در طول قرن‌ها بوده‌است.

ساختمان و اجزا آسباد

آسبادها شامل بخش‌هایی زیر هستند:

• سنگ‌های آسیا : دو سنگ استوانه‌ای پهن است که سنگ رویین هنگام کار، روی سنگ زیرین می‌گردد و در میان سوراخی دارد و گندم از این سوراخ وارد شده و از میان شکاف دو سنگ در اطراف خارج می‌شود.
• پل : شاخه‌ای‌ست که با زدن شاخ و برگ آن، به صورت صاف در می‌آید.
• خر پل : خرپل بالای آسیا، ستونی از چوب کاج به قطر ۳۰ سانتی‌متر و طول ۵ متر است که دو سر آن به حالت افقی بر روی دیوارهای طرفین آسیا تکیه دارد و در قسمت وسط با محور چوبی آسیا متصل است.
• تبدیل : از قسمت دوم آسیا بر سینه سنگ فرود می‌آید و آن را به حرکت در می‌آورد. تبدیل با طول ۸ متر و قطر ۳۵ و با ضخامت ۱۰۱ سانتی‌متر به صورت مدور ساخته شده است.
• بازو، باهو : چوب‌هایی هستند به طول ۱۱۵ سانتی‌متر و قطر ۷ سانتی‌متر که سر آن‌ها به پرها و انتهایش به تبدیل متصل و در حقیقت رابط بین تبدیل پرها بوده و نیروی چرخشی پره‌ها که ناشی از باد است را به تبدیل منتقل نموده و با چرخش تبدیل می‌گردد. هر پره دارای ۶ تا ۷ بازو است.
• پر : چوب‌هایی با عرض ۱۴ و ضخامت ۱ سانتی‌متر و طول تقریبی ۱ متر هستند. تعداد پرها در هر پره ۴ یا ۵ عدد است.
• نی باد : همچون حصیر بافته شده، شدت عبور باد به درگاه‌ها را تنظیم می‌کند و عملکرد آن زمان متوقف کردن یا تغییر سرعت گردش آسبادها است.
• درگاه : فواصل بین را درگاه گویند که معمولاً حدود ۶۲ سانتی‌متر است.
• توره : فلزی با طول ۳۶ تا ۵۰ سانتی‌متر که عرض آن در باریک‌ترین قسمت ۶ تا ۷ سانتی‌متر و در پهن‌ترین آن ۱۰ تا ۱۲ سانتی‌متر و قطر آن ۲ تا ۱۲ سانتی‌متر است و میله‌ای قطور و فلزی که در انتهای آن تعبیه شده و انتهایش به صورت دوشاخه است.
• چوب دو شاخ : چوبی که انتهای آن دوشاخه است و ۱۴۰ سانتی‌متر ارتفاع دارد.
• چوب موشته : چوبی محکم و مخروطی شکل است که ۴۰ الی ۵۰ سانتی‌متر ارتفاع دارد و باریکترین قسمت آن ۳ تا ۴ سانتی‌متر قطر دارد.

مصالح کاربردی در ساخت آسباد

از آنجایی که آسبادها بر روی تپه ها و بدون هرگونه شالوده ریزی ساخته می شد، مصالح کاربردی در پی بنا همان بستر زمین است. دیوارها از خشت های گلی بود ولی برای بعضی از آنها تا پاکار طاق، از چینه استفاده می شد. آسبادهای جنوب خراسان و سیستان نیز با بهره‌گیری از مصالح موجود در کویر، از جمله گل و خشت و کاه و چوب سازه‌هایی را ایجاد نموده‌است که به بهترین وجه استواری و کارآیی لازم را داراست.

روش کار آسیاب آبی

روش کار آسیاب آبی بدین صورت است که آب ابتدا وارد یک حوضچه شده و در آن جا از آشغال و لجن پاک می گردد. از این حوضچه چون حمام و استخر استفاده می شده است و آب پس از عبور از تخته بند حوضچه وارد تنوره عمودی و با فشار زیاد به پرده چوبی وارد شده و آن را می چرخاند و سنگ زیرین همیشه ثابت باقی می ماند.

گندم کم کم از دول وارد سوراخ وسط سنگ شده در بین دو سنگ زیرین و زبرین قرار می گیرد و خرد شده و به آرد تبدیل می شود و آب وارد شده از زیر سوراخ آن خارج شده و به کشتزار ها می رود. سنگ های آسیاب را از کوه می آوردند و پس از تراش و صیقل دادن آن بر دو الاغ بار کرده و با تشریفات ویژه نصب می نمودند. این سنگ ها ریشه ی آتشفشانی دارند و ترکیب آنها اسیدی می باشد و در نتیجه بسیار سخت و محکم هستند.

آشنایی با آسیاب های بادی و آبی