نقش رستم

• 1396/12/22
• 0 کامنت
• 2425 تعداد بازدید

نقش رستم محوطه ای باستانی است که یادمان‌هایی از عیلامیان، هخامنشیان و ساسانیان را در خود جای داده‌است و آرامگاه چهار تن از پادشاهان هخامنشی، در اینجا قرار دارند. چهار آرامگاه دخمه‌ای در سینهٔ کوه رحمت کنده شده‌اند که متعلق به داریوش بزرگ، خشایارشا، اردشیر یکم و داریوش دوم هستند که همهٔ آن‌ها از ویژگی‌های یکسانی برخوردارند. این محوطه، در دوره ساسانی، از نظر دینی و ملی، اهمیت بسیار داشته است.

قدیمی‌ترین نقش موجود در نقش رستم مربوط به دورهٔ عیلام است. بنای سنگی و برج‌مانند کعبه زرتشت، نیز در این مجموعه وجود دارد، که به احتمال زیاد در دورهٔ هخامنشی ساخته شده بود و کاربرد آن تاکنون مشخص نشده‌است.

نام ها و وجه تسمیه نقش رستم

نام این مکان در گذشته، سه گنبدان یا دوگنبدان بوده، ولی مردم محلی آن را به نام های کوه حاجی‌آباد، کوه استخر یا کوه نِفِشت نیز می خواندند. نقش رستم بر دنبالهٔ کوهی که مردم محلی آن را حسین‌کوه می‌نامند، قرار گرفته است. حسین کوه، از صفه تخت جمشید، بصورت سه صخره بزرگ، سر بر هوا کشیده‌ است، به همین دلیل در گذشته به آن سه‌گنبدان می‌گفته‌اند.

سنگ نگاره های شاهان ساسانی در این مکان، یادآور و تداعی کننده نبردهای رستم، پهلوان شاهنامه، است و ایرانیان احتمالا به این خاطر، این سنگ تراشی ها را نقش رستم نامیدند.

کاوش در نقش رستم

ارنست هرتسفلد (باستان‌شناس و ایران‌شناس آلمانی)، برای اولین بار، در سال ۱۹۲۳ میلادی (۱۳۰۲ خورشیدی)، نقش رستم را مورد کاوش قرار داد. این مجموعه چند سال بعد در بین سال‌های ۱۹۳۶ تا ۱۹۳۹ میلادی، توسط گروه مؤسسه خاورشناسی دانشگاه شیکاگو به رهبری اریک فریدریش اشمیت، بررسی شد.

آرامگاه های هخامنشی نقش رستم

داریوش اول هخامنشی دستور ساخت مقبره خود را در دل صخره ای کوه، بصورت یک گور دخمه داد. ساخت این آرامگاه از سال ۵۱۹ پیش از میلاد آغاز شد. بعد از وی، سه شاه هخامنشی دیگر، سه مقبره برای خود کنار آن ساختند. دیوید استروناخ (باستان‌شناس اهل اسکاتلند) بر این باور است که سازه‌های هخامنشی در پاسارگاد و نقش رستم می‌توانسته‌اند تأثیر پذیرفته از هنر اورارتویی در نیایشگاه‌های برج‌شکل اورارتو (تمدنی در عصر آهن) باشند. اما خانم هاید ماری کخ (ایران‌شناس اهل آلمان) معتقد است که شکل آرامگاه‌های هخامنشی در نقش رستم، کاملاً ابتکاری و حاصل نوآوری داریوش بزرگ بوده‌ است.

این آرامگاه ها به این صورت است که در سنگ کنده شده اند. در دوران های بعدی تا زمان آل بویه، این روش، کمابیش رواج داشت. در هر کدام از این گور دخمه ها بین سه تا نه قبر وجود دارد، كه خانواده شاهی در آنجا دفن می شدند. بقیه شاهان این سلسله، قبور خود را در دامنه كوه رحمت در كنار تخت جمشید كنده اند.

- آرامگاه داریوش بزرگ

آرامگاه داریوش بزرگ در ارتفاع ۲۶ متری از زمین قرار گرفته‌ و کتیبه ای در این مزار، تعلق این آرامگاه را به داریوش یکم ثابت می‌کند. درون آرامگاه ۹ گور وجود دارد، که احتمال می دهند مربوط به خانواده و نزدیکان شاه باشد، اما هیچ نشانه ای مبنی بر اینکه این آرامگاه ها متعلق به چه کسانیست وجود ندارد.

بخش بیرونی آرامگاه دو کتیبه هست که به زبان‌های فارسی باستان، عیلامی و اکدی بوده و آوا و گفتاری مانند وصیت‌نامه و اندرزنامه دارد.

- آرامگاه خشایارشا

آرامگاه خشایارشا در فاصلهٔ ۱۰۰ متری شرق و شمال‌شرقی آرامگاه داریوش بزرگ و به شکل صلیب تراشیده شده‌ و در ارتفاع ۲۶ متری از زمین قرار گرفته‌ است. درون آرامگاه ۳ گور وجود دارد. این قبرها بسیار ساده‌تر از قبرهای ساخته شده در آرامگاه داریوش بزرگ هستند.

- آرامگاه اردشیر یکم

آرامگاه اردشیر یکم در فاصلهٔ ۳۷ متری سمت چپ آرامگاه داریوش بزرگ و به شکل صلیبی و در ارتفاع ۲۶ متری از زمین، تراشیده شده‌ است. در زیر آرامگاه اردشیر، سنگ‌نگاره نبرد هرمز دوم قرار دارد.

- آرامگاه داریوش دوم

آرامگاه داریوش دوم در فاصلهٔ ۳۳ متری سمت جنوب‌ غربی آرامگاه اردشیر یکم و به شکل صلیب کنده شده و در ارتفاع ۲۶ متری از زمین قرار گرفته‌ است. در قسمت پایین این آرامگاه، سنگ‌نگاره نبرد شاپور دوم، در دورهٔ ساسانیان قرار دارد.

کعبه زرتشت نقش رستم

کعبه زرتشت، بنای سنگی چهارگوش و پله‌داری در محوطه نقش رستم است و روبه‌روی آرامگاه داریوش دوم قرار گرفته و تنها یک در ورودی دارد. در مورد کاربری بنا، باستان شناسان و پژوهشگران اتفاق نظر ندارند. دیدگاه ها و تفسیرهای گوناگونی برای آن ذکر شده، ولی چیزی که تفسیر در این مورد را سخت تر میکند، وجود بنایی مشابه کعبه زرتشت، در پاسارگاد است. به همین خاطر برای هرگونه نظری، باید شرایط دو بنا را سنجید و نظر مشابهی برای هر دو ارائه داد.

نقش برجسته عیلامی نقش رستم

نقش برجسته عیلامی، قدیمی ترین نقش موجود در مجموعه نقش رستم است. این نقش را بعدها بهرام دوم (پادشاه ساسانی) محو و نقش خود و درباریانش را جایگزین آن کرد. ولی بخش اندکی از نقش عیلامی باقی مانده که برای شناسایی آن از نقش برجسته کورنگان کمک گرفتند.

درباره تاریخ این نقش برجسته نظرات متفاوتی وجود دارد. ارنست هرتسفلد و هایدماری کخ قدمت آن را مربوط به ۴۰۰۰ سال پیش می‌دانند، اما شاپور شهبازی معتقد است که شکل کلاه پادشاه و تاج ملکه، همانند نقوشی هستند که تاریخشان حدود ۸۰۰ تا ۶۰۰ سال پیش از میلاد است و از سوی دیگر، تخت ایزد و ایزدبانو که به شکل مار است، همانند نقش‌برجستهٔ کورنگان به حدود ۱۲۰۰ سال پیش از میلاد بازمی‌گردد؛ بنابراین نگاره‌های عیلامی نقش‌رستم در دو دورهٔ متفاوت کنده‌کاری شده‌اند. عیسی بهنام هم تاریخ این نقوش را حدود ۱۲۰۰ قبل از میلاد می‌داند.

بخشهایی که از نقش برجسته باقی مانده، شامل دو ایزد و ایزدبانو (که اندکی از نقشهایشان باقی مانده و قابل تشخیص نیستتند) است که بر تختی که پایه های آن به صورت مارهای پیچیده است نشسته اند و در اطراف آنها اشخاص دیگری ایستاده اند. سمت راست، پیکر مردی است که کلاه گرد، ردا و ریش و موی بلندی دارد و در حال احترام، دست هایش را به سینه گذاشته و رویش به سمت خدایی است که نقش آن محو شده است و در سمت دیگر بانویی نقش بسته که تاجی کنگره دار به سر دارد. این دو را شاه و ملکه می دانند که در پیشگاه ایزد و ایزدبانو در حال نیایش بوده اند.

آثار ساسانی

شاهان ساسانی صحنه‌های تاجگذاری و جنگ‌ها و افتخارات خود را در دامنهٔ این کوه تراشیدند.

- اهورامزدا و اردشیربابکان

سنگ‌نگاره اهورامزدا و اردشیر بابکان در گوشه شرقی مجموعه نقش رستم قرار دارد و دارای متر پهنا و ۲٫۴۰ متر بلندا است و ۲ متر از سطح زمین، فاصله دارد. این سنگ نگاره یکی از زیباترین و سالم ترین نقش های باقیمانده از دوران ساسانی است. این نقش، اردشیر بابکان را نشان می‌دهد که سوار بر اسب، روبروی اهورامزدا که او نیز سوار بر اسب است، قرار گرفته است.

- پیروزی شاپور بر امپراتوران روم

سنگ‌نگاره پیروزی شاپور بر امپراتوران روم، در ده متری شرق آرامگاه داریوش بزرگ قرار گرفته و حدود ۱۱ متر طول و ۵ متر عرض دارد. این سنگ‌نگاره از نظر جزئیات و ظرافت از بهترین نقش های باقیمانده از دوران ساسانی است و سه برابر اندازه طبیعی است. نقش‌های این سنگ نگاره مربوط به فتح شهر رها، توسط ایرانیان است و صحنه اسارت والرین و فیلیپ عرب را نشان می‌دهد.

- بهرام دوم و درباریان

سنگ‌نگاره بهرام دوم و درباریان، در کنار نقش اهورامزدا و اردشیر بابکان قرار دارد و بر روی یک سنگ نگاره عیلامی کنده شده است. این سنگ نگاره ۵ متر طول و ۲٫۵ متر عرض دارد و دارای سنگ تراشی های بسیار دیدنی و زنده ای است. در وسط این سنگ نگاره، بهرام دوم به صورت تمام قد حک شده است و اطرافش افرادی نقش شده اند که همگی انگشت سبابه دست راست خود را به حالت احترام به سوی او دراز کرده‌اند.

- سنگ‌نگاره پیروزی بهرام دوم

سنگ نگاره پیروزی بهرام دوم، در زیر آرامگاه داریوش بزرگ، جای دارد و شامل دو سنگ تراشی است. نقش بالایی ۷ متر درازا و سه متر ارتفاع دارد و در پایین آن نقشی به درازای ۶٫۷۰ متر و عرض ۲٫۳۵ متر تراشیده شده که با نقش بالا در ارتباط است. هر دو سنگ نگاره، نبرد پادشاهان اسب سوار را نشان می‌دهد که دشمنان خود را سرنگون کرده‌اند.

- آناهیتا و نرسی

در سنگ‌نگاره آناهیتا و نرسی، پادشاه ساسانی، چگونگی تاجگذاری و سلطنت خود را نشان می‌دهد.

- نبرد هرمز دوم

سنگ‌نگارهٔ نبرد هرمز در زیر آرامگاه اردشیر یکم و سنگ‌نگاره نیمه‌تمام آذرنرسه قرار دارد. این سنگ‌نگاره ۸٫۴۰ متر بلندی و ۴ متر پهنا دارد و در آن، هرمز دوم که سوار بر اسب است، دشمنی زره‌پوش را از اسب سرنگون کرده است.

-سنگ‌نگاره نیمه‌تمام آذرنرسه

سنگ‌نگاره نیمه‌تمام آذرنرسه درست در بالای سنگ‌نگاره نبرد هرمز دوم، حجاری شده‌است و برای قسمت پایینی آن، لبهٔ بالایی صحنهٔ نبرد هرمز دوم را کمی از بین برده‌اند.

- نبرد شاپور دوم

سنگ‌نگاره نبرد شاپور دوم، در زیر آرامگاه داریوش دوم قرار دارد و دارای  ۷٫۶۰ متر طول و در حدود ۳ متر عرض است. این نقش سوار تاجداری را نشان می‌دهد که نیزهٔ بلندی را در گردن دشمنی اسب‌سوار فرو کرده‌ است.

- صفحهٔ تراشیدهٔ بی‌نقش

صفحهٔ تراشیدهٔ بی‌نقش، در غرب سنگ‌نگاره آناهیتا و نرسی قرار دارد. در این محل، قسمت بزرگی از کوه را به صورت صفحه مستطیلی، به طول ۱۰ متر و ارتفاع ۵ متر تراشیده‌اند، ولی هیچ نقشی بر آن کنده نشده است.

نقش رستم کجاست

نقش رستم در فاصله ۶ کیلومتری از تخت جمشید، در روستای زنگی آباد، بر دنباله حسین‌کوه، در شمال شهرستان مرودشت، در استان فارس قرار گرفته است.